Katalog

olabılır" 2 "lçeıığc dayalı ele^tııı, enınde sonunda goru^ açıları tarrısmasına vanr ken, bıçımsel ofanı, bu tur bır tartısma nın anl.ımlı olabıleceğı sartları ortaya ko yıbılıı " 3 "Olçut bulma, ok ut seçme ve ol çutlu tcmcllendırmcyı belırleyen çerçevc, elcştıı ıııııi objesı ılgısı vc yontemın den ortaya çıkar" 4 "ülçutleıın ncsnel temdlendnılısı, hem eleştırel cev\allığe (Spont'anıetat) dayaııılan yerde hcm de gostcımelık mantığın (Scheınlogık) aıkasına sığınıl dığı yerde gcçi'îtırılmcktedır " 5 "()lçutler, elestırının nc o sıradakı konusundan nc dc gencl bır normlar sıs temınden alınabılıı " 6 "Kurımdan kuskıılıı bırva7geçişgı bıdoğmatık bıı kuıanı ırıanu da olçut bclırlemcsınde kııramın rolunu anlatna rnaktadır" 7 "Her turlu olçutun tarıhsellığı nc cdebıyal tarıhçı bırgorccclığı (Relatıvıs mııs) ne de tarıhçı olmayan bıı soyutlu ğu haklı çıkarır " 8 'Bııtun olçutkı ın kaynağı olarak 'ıl »ı dııymayı' gormek, oznellıge veya taraf tutuculuğa cıı sorı mcrcı olatak başvurmaya mn çıkarma/ " 9 "Olçutleıın vc olçut sıstemlerının çoğulculuğu, evrensel o/nelerarası (ln tcısubjcktıv) bır arılaijma postulatını yok etme/ " 10 'llkc olarak olçutler, dımnadan yc nılenen estetık dencyımlcıc dayanabılır ken, gorccc sureklı olçutlen mıımkun kı lan estetık asırı (tıansasthetıseh) deneyımlcr yınc dc v.mlır ' (Hk/ Mccklenburg, Norbert Kııtcrıen als Bedıngungen der Moplıchkcıt vonl ıteraturkrıtık Schvvenekc, ( )lai (yay ) Krıtık dcr Lıtc raturkrıtık, Stııtrgart Berlın Koln Maınz 1973 s 90 97) dı yasantılaııyla sınırlamanıabinda yar dıırıcı olaca^ına ınandıgımi7, yerlı vey,\ bariLi, bugunun vc gc(,mı^ın "klasık' lc rı secılır I'debıyat dcrslcrmın oğıcntidc okuma nıerakı ve okuma zcvkı uyandır ması beklenır Okul sonrası kendısının yapacauı kıtap scçımınde bunun bıı de receye kadar nclırleyıcı, yonlendıncı ol duğu dusıınulebılır Değerlcndırmıyı edebıyat bılımulcr normatıf vc dcsknptıf olmak U7ere ıkı sı nıfta topluyorlaı Noı matıf de^eı lcndırmede adından da anlaşılacağı gıbı, ede bı normlar (ol(,utler) oncrnlıdıt, 'olçut koyınak" normatıf çalısm.ının csasıdır Desknptıldc ısc, edcbıyatla o/cl ve ku rıımsal uğraşının butıın alanlaıındakı de ğerlendırme surcçlcrı ve mekanı/maları yenıden kııı ıılııı w n,ıklaıııı "Değeılcndııme" deyınce anlasılan Bır o/nenin bır ncsneye (konu, ıçcıık, küji) bcllı bır olçut ııyarınca bıro/ellığı, olumluluk vcya olumsu/luk dcğcıı bıç mesıdır Yanı bıı mctın (bırescr) kendı lığmdcn değerlı ya da değeısı/ değıldır, bu nıtehkler ona antak bellı bır olçutlc atfcdılır Degerlendırmenın ıkı çesıdınden bı ı ınde edebıyat, dıl ıladelcrıylc (ya/ılı vcya so/lu) yargılanıı otekınde değeılen dırmc i!;i, davraniiîla, eylcmle olıır }ler ıkı durum da değeı olçutlerıne dayanır tlkınde değerler, escrın tanıtılıp değer lendıııliTicbindc esastıı lkınusınde değerler, bır davranışın motıvasyon 7emı nını hazıılaı vc yonlendınr Hevdeb rand, bu değerlendirme çeşitleri ıçın "dılsel" ve "motıvasvonel' tcrımlerını kııllanır (Heydebrand, Renate von Lı tcrarısche Wertung, Rcallcxıkon dcı de urschen Lıteraturgeschıchte, Berlın, New Yoık 1984, Bd 4, 828871) Motı vasyonel değeı lendıımelcı ckserıya seç mc clcme hahndc ortaya çıkar Okuma değerlendirme ılıskısınden başlar dcgerle belırlenmış bır ayıklama ı^lemı ()ğrcnnıe psıkulojısı arastıı maları gostcrmıştır kı okuyucu, okuma sıra sında kcndısıvlc mctnın arasında bağ ku rabıldığı nokraları oncelıkle kavrar ve bunlaıı kcndıne o/gu bıı bıçımde "haz meder' Yanı okuyucu, her halukarda okuma algılama değerlendirmesıııcande aktıftır Sosyali7asyon surecmde edı nılcn kalıplar, ahlakı, sıyası, estetık atı dan, okumada etkılı olıırlar Bır ve aynı cscr, ılgı alanı farklı okuyueular tarafından farklı algılanır, kcndılcrınc hıtap eden o/ellıklerı on celıkle değerlendırılır bdcbıyat bılımınde degeılendıımeleıde ıkı alandan soz cdılcbılır Bırıncısı, cdebıyatı genel olarak değer lendmnedır vc cdc bıyatı vconunlauğ rasmayı dcğcrlı, yararlı olarak nı telemedır Bu, edebıyatı, dışa, topluma karsı bır çeşıt sa vun m adı r ükuyutusııııa neler sağladığı uzcrındc du rıılur ve o/el lıkle de ede b ıyatı n sağladığı m ancv ı k a z a n 11 n başka sey lcrlecldc cdı lemeyeceğı vuı gulanır lkıntı değerlen dırme alanını tek tek edebı eserlerın veya metınlerın edebıyat Değerlendirme çeşitleri bılımscl perspektıHcrden ele alınması olustuıur Bu çevt dcgerlendıımclcrc "ıntern" (ıçsel) değerlendirme denır kı bıırada da uç tıp vaıdıı Scçme, sınılla ma ve değer nukumlerı vcrme Ldebıyat bılımcıler, bazı eserlerı ıncc Iemc vc araştıımaya değer gormekle ve ya hcrhangı bır arastıı maıla, bıldınde ona yeı vı rmc kle bır scçme yapmış oluı laı Buradakı olıutler, edebıyat bılımtı lcrın tumunun değılse de bır gı ubunun benımscdığı edebıyat bılımı kuramlarının olçutlerıdır Bu clckten gcçmıs eseı leıın hepsının aynı dcğertle olduğu soy leneme/ Bıı deıetelenıe, bırsınıflandıı ma ya dılsel ya ı\d morıvasyonel olarak gerçcklcsıı Dılsel degeı lcnılırme ve de recelcndırmeleı gclcncksel edebıyat ta ııhlcıınck alı^ılmı^ bır tavır ıkcn gunu mu7de du/eylı" ' du/eysı/", "değerlı", 'dcğcrsı/" ayrımı yapmaya karşı çıkan goruşler vaı Kadın va/arlatın, a7inlıkla ıın eserlerının "hakkının vendığı" tezı, bu goı ıısk ı ın odak sorunu Değerlendirmelepin bağlayıcılığı Değerlendırmclcrın guvcnıılıgı heı za ınan bır soru olarak çıkar karsımıza Oz nel mıdııler yoksa nesnel mı, nesncllı ğın olçusu ncdır' Dcğerlendırmelerın /amana dırenme ozellığı yoktuı Ayııca yalni7ca değerlendirmeyapan kısının bı ıeysellığıyle de sıııulı değıldır, yanı hem o/nel hem dc o/neler arası bılcşenlerı vardır Von Sımone, değerlendırmclcrın ne kadar bağlayıcı oldıığunu gostermek ıçın Alman edebıyat taııhınde Hcınııch Boll orneğını verıyor (Bk/ Lıterarısche Wcrtung und Ranonbıldung, Dtv, C!rund/uge der I ıteraturwıssensthaft, 1996, s 590) Edebıyat bılımcı Heınnth Wormweg, Boll'un ılk anlatılarını değeı lendırırken, bu metınlerın gelenekscl an latı ornekleıı olduğunu, nesnellık ve doğru anlatı tamnda gcrçeklığın tıpık gorunu^icıını aktaıdığını belnterek Boll'Lin ılerı yıllaıdakı ıırıınlcrı ıçın onemlı bıı ahlakı ozellığın burada orta ya çıktığını soyler ve bu etık kalıtenın Boll'un anlatılarının edebı oneınını olu^ turdugunu ıleıı surer Demck oluvoı kı Vomıweg'e gore, edebı metınlerın ahlakı değerı, onemlı bırartı puandır lntcrsubjcktıf anlasma ıL\ hukumlerın belgelenmesı ve temel lendırılmesı şarttır ve Vormweg de me tın o?ellıklcrını ortaya koyup onları yo ıtımlamakla bunu yerınc gctırır Değerlendırmenıno/nellığınegelınce, bu nesncl değerlendırmetlebıle belgelc rın ışlenmesınde, seçmcdc laıkında ol madan etkısı olan bır husustur O/ellık lerın değerlendııılmesındekı ontclık sonralık sıralaması kc7a o7nellığın bır et kı alanıdır Mesela Vornnvcg'ın ahlak oğcsıne oncelık vermesı gıbı Oysa baş ka Boll aıastırıuları o mctınleulckı alı lak ogesını kabul etseler dc estetık bı çimsel kalıtenın cksıklığını gormus ve ahlakı olçulerı ancak ıkıncıl olarak de ğcrlcndırmısleıdıı Bılımsel bağlamda onemlı olan, öznel laktorlcrın UKisını crı A/A ındırmck ve boylecc değerlendırmenın bağlavıcılığı nı artıı maktır O/nellık yu7iınden vargı nın baglavıu olmayışı en belırgın ^ekıl de yargı sahıbının kendı ozel sezgısıne, o/nel tahmınlerıne dayandığında soz ko nusudur Bır değerlendirme yargısının "bağlayıu" olusu ısc, ele^tırmcnın (yaı gı sahıbının) "ıntersııbjektıf" temellendı lebılmesıyle sağlanır Cdebıvat bılımı kuram ve uygulamala ı ındakı değeı olçutlcrı konusunda uç de ğer olçııtu çeşıdınden soz edılebılır I'ormalestetık olçcutler, edebıyat metnının biçim, yapı ve dıl o/ellıklcıını esas alır, vc "Cu/ellık", "Kendıne yeter lık" (Selbstreferenz), "Açıklık", "Uyum Iıılıık", 'Butunluk",olumlu hedef yargı lardıı Edebıyat mctınlcrındc konunun, ıçerığın değer olçutu olduğu hallcıdeınsan hayatının otekı alanları dcvreyesokukır Sıyaset vc taııh felsefebi kuıamlaıından aktarılmı^dcğerlcrdırbunlar Ahlak 07 guıluk, ııibanlık, esıtlık vb gıbı Ayrıca edebıyatı değerlendırmeck kııl lanılanıkıayrı degerçe^ıdı vaıdıı Bağm tı (Relatıon) vc etkı (Wırkung) Bağıntı olçutleı ınde edebı metınlcrın "değer"ım, bağlarının buvukluğu belırlcr Bu bağlaı, duru bır dıl olabıklığı gıbı edebıyat gc leneğı vadagerçeklıkdeolabılıvor I de bıvat çoğu zaman alısılmıs' dıl kullanı mından uzaklaşma olarak değerlendııı lır Bu kuıamlaıda uzaklaşma bıı değeı olçutu sayılır Bıçım o/ellıklerının mıı kemmellığı veya alı^ılmamis ımgeleık gunluk konusma dılınden ayrılan bır eber, olumlu değcrlcndırılıı Ldebıyat ge Icneğıyle ılıskısı açısından "orıjınallık" bıı olçut sayılıı "Değeılı"sayılancseılcı edebıyat orneklerını vcya konulaı ını tek laılamayıp kendı yaıatn.1 guçlerını dev rcye sokarak orıjınal olmayı başaranlaı dır Ldebıyatın ,"gcrcckliK' k bağıntılı gorulduğu kuramlarda "gerçeklığe ya kınlık" değer olçutudur Sosyal gerçek lığın ınandırıcı bıı yansıtılisi po/ıtıf kar şılanırkcn, surrealıst yabancılastırıcı eserler negatıf dcğcrlendırılebılmekle dır Ltkıye bağıntılı değerlendırmedc, cdc bı metınlerın okuyucu u/ırmdekı rah mını veya gerçek ctkıleıı değeı olçutu dıır Bu ctkıler doğrııdan bııeyscl ılgıyc yonelık olabılır, mesela bılgı kazınımı, duyguya yonelık olabılır, mesela heve can, acıma, ozdeslc^me vc zevk vıya pı a tık ctkıler, mesela davranıs belııleımk vb Ltkıleıın toplumsal açıdan geçerlı olduğu halkrdc tieaıı ka/anç ve kultu rel sorunlarla uğrasmayla artan prcstıı olabılır Ldebıyat bılımınde formal este tık, etık ve bağıntılı değerler cgcmenken ba^ka alanlaıaa başka dcğer olçutleı 1 ge çerlıdır Pro(esyonel olmayan okuyucu ıçın ıçerıkle ılgılı değerlerın vanı sıra bı reysel etkı dcğcrlerı, cn onde de okuma /evkı, edebıyatın aıacılan ıçın ekonomık değerler ve prestıj değerı gıbı Bııtun bıı değerler, /amana, devre gore değiijkcn lık gosrerır Edebıyat bılımı olçutlerı bı Ie /aman otesı değıldır, toplumsal değı simle, otekı bılım dallarının gelışımıyle değısım gostenrler • SAYFA 15 Bagıntı ve etki Okuyucunun bilgilendirilmesî Sozunu ettığımız edebıyat ele^tırısı turkrı, çoğu zaman bır vc aynı elestmde bırarada ya da kâh bırı kâh otekı ağıılık ka/anarak ternsıl cdılcbılır, bınndcn otc kıne geçış ba?an ustaca ba/an cles,tırının genel dokusıında yadırganacak sekılde dır Verılen hııkmun bclgclcıe dayandı rılmıs olması okuyııtııyıı ınandıracak alıntılarla beslenmesı, elestııının olmaz sa olma? sartıdır Lle^tırıdekı ana tıpler aıasında bıı hıyeıarsıden so/ edemeyız, çıınku hcr bırı edebıyatın hayatta kalma sını farklı yonleıdcn deolsa sağlamak ı$lcvını yunıturlcr ()kuyutunun bılgılen mesı, eser hakkıııda oncedcn yonlendırılmcsı yanı sıra edebıyat dunyasmda te orık dusunsellık ka/andırmak bakımın dan da yaratlı olıırlar Ldebıyat eberlerını okuyucu kıtlelcı ı ne sıınma işı, yıırt ıçı ve dışj kırap nıya sasında bıı seçme efemeyı zorunlu kılar Scçmc ve elemenın temelınde ıse dcğer lcndınnc vardıı Yayınevkıı kcndı yayın lıstelerını belırlcrkcn bıınıı yaparlar ()te vandan eğıtımoğretım mııtredatı oluştLiııılurken lıseogrcncisının, unıversıte lının, gıdcrek edebıyat dalını seçmış oğrencının nelcı okııması gerektığı taıtı^ı lırkcn onlara kıtap lıstcsı tavsıyc etmck yınc sayusi/ kıtap aı abinda bır sc(,mc yap mak dcmektır Kcza seçkılcrın yanı an tolojılerın haziılayıcısı vcya ha/ıılaycılı ları da belırledıklcrı bır olçuye goıe se (jimlerını yaparlaı Aynı ^ckıldc edebıyat deıgılerı vega/ttelerın kultursayfaların da ycr alan irıtelemc, cle^tırı ve tanıfma ya^ılarının ele aldıgı kıtaplaı da bır (,e^ıt elcme sonııtıı bclırlcnır tncclenmeye "değerbulınak"tu bozkonusu Basjkaue yı^le, bır "ıleğerlen<lırme" ışı, amaç ne olursa olsun vardıı ve değeı lendıtmede, yayın lıstcsmın, okuma lıstesının, seçkı libtesının saplantısında belırlevıcı, her ^eyden once nedef kıtlenın ozellığı, seçı mın amaudır Lğıtını oğıetım soz konusu olduğun da, gencın ahlakı ve estetık değerler ka /anmasında, hayat deneyımını salt kenCUMHURİYET KİTAP SAYI 440