Katalog

r okumakla yetinir, olayları daha derinden kavramak isteyen okıırlarla araştırmacılar da dip notlarında verilen ayrıntıları okuyup, incelerler. Araştırmacılar, gerekirse bu ayrıntılar konusunda daha da derin araştırmalar yaparlar. Böylebiryöntem izledim. Şeyh Sait'in bugün hayatta olan yakınları ile görüşerek kendilerinden bilgilerdealdım. Avni Doğan'ın yayımlanmış anıları ile arşivini incelememize açan torunu gazeteci Ali Doğan'a, Şeyh Saiı'in torunu Melik Fırat ile Şeyh Sait'in kardeşi Abdurrahim'in torunu Abdurrahim Bilgin'e, Şeyh Sait ailesi ile tanışmamızı sağlayan, aynca aşiretler konusunda arşiv ve bilgilerinden yarar landığım emekli Jandarma Albayı Yılmaz Erkekoğlu'na, Fransız Dışişleri Bakanlığının gizli belgelerini veren Doç. Dr. Ünsal Yavuz'a, bu yazı dızisini Ctımhuriyet Gazetesi'nde yayına hazırlayan Gürsel Gözcü'ye, bütün araştırmacıların dostu TBMM Kutüphanesi Müdür Yardımcısı Ali Rıza Cihan ile kitaplığın güler yüzlü çalışanlarına yürekler dolusuteşekkürborçluyum. Resmi tarih, yasaklar ve ideolojik bağnazlıklar aynı anadan doğmuş üçüzlere benzerler. Tarihe ön yargılar ve yapay kuramlar ile bakılmaz.. Bu önyargıları ve yapay kuramları ile karşılıklı bağnazlıkları aşamazsak, ne dünü anlarız, ne bugünü. öyleyse sayfayı çevirip bu "KürtIslam Ayaklanması"nın öyküsünü okumaya başlayalım."" Evet 1919'un İstanbul'undayız» Kürdistan Teali Cemiyeti'nin kapısını çalıp, Seyit Abdülkadir ile tanışıyoruz. üradan Sivas Kongresi'ne, oradan da Koçkiri Ayaklanmasına, Londra, Sen Remo ve Sevr'e, Sevr'den Koçkiri Ayaklanmacılarına, buradan da Varto'lu Hormek Aşireti'ne konuk olacağız, sonra da Şeyh Sait'i, Cibranlı Halit'i, Bitlis Milletvekili Yusuf Ziya'yı tanıya'cağız. Polis görevlisi Celal'i, İngiliz görevlisi Mr. Templen kılığına giren Zabıta memuru Nizamettin'in, Palu'lu Kör Sadi'yi ve Şeyh Sait'i eleveren bacanağıBinbaşıKasım'ı. Sonra Şark İstiklal Mahkemelerini göreceğiz. Sanıkları, yargıçları, savcılarıvepolisraporlarını. Sonra idamları. Sürgünleri... Sonra? Sonrasını kitap bittikten sonra konuşacağız... • IHaziranim C U M H U R İ Y E T K İ T A P S A Y I 1S4 Belgelerle Şeyh Sait isyanı... Kürtİslam Ayaklanması İngiliz, Fransız, Amerikan belgeleri, gizli tutanaklar ve davanın savcılarından Avni Doğan'ın arşivindeki yazışmalar ve Sevr'den Lozan'a, Lozan'dan, Şcyh Sait Ayaklanmasına kadar geçen dünemin soluk kesici öyküsü. KÜRTİSLAM AYAKLANMASI UĞUR MUMCU Y akın tarihi bilmeden bugün olup hitenleri anlamaya olanak yoktıır. Kürt sorunıı üzerinde araştırma yapmanın binbir türlii engeli var. Kngellerden biri resmi belge ve kayıtların incelemelere açık olmamasıdır. üysa, bugün, ABD, İngiltere, Fransa ve Federal Almanya yirmili ve otu/.lu yıllara ilişkin biitün gizli yazışma ve belgeleri yerli ve yabancı tüm araştırmacılann incelemolerine açmıştır. Türkiye'de ise bırakın gizli yazışmalan, Genelkurmay Başkanlığı, 1972 yılında Harp Tarihi yayınları arasında çıkan bir inceleme kitabını kendisi yasaklamıs,tır! İstiklal Mahkemesi dosya ve tııtanakları ancak TRMM Başkanlığı'nın "özelizni" ileincelenebilîyor. Şeyh Sait Ayaklanma dosyaları TBMM arşivinde "tasnif dışf'dır Genelkurmay belgelerini incelemek için ise bizler içinhcnıenhemeııolanaksizdır. Üstelik, yakın tarihimizdeki "Kürt sorunu" yasak çemberleri içine alınmıştır. Kürt konıısundaüzerindekibu yasaklar sorunun ve konıınun yeterince aydınlanmasını önlemiştir. Üzerlerinden altmışyetmiş yıl geçıniş olayları inceleyip tartışamıyorsak bugünlerihiçanlayamayız. Bu nedenle 1919 yılında îstanbul'daki Kürt ürgütlenmeleri ile başlayan ve Şeyh Sait ayaklanması ve Musul sorunıı ile noktalanan bu süreci elden geldiğince bütün ayrıntıları ile incelemeyeçalıştım. Bubirbaşlangıçsayılmalıdır. Yararlandığım kaynaklar arasında çeşitli yazarlarca daha önce yayınlanmış, İngiliz ve Amerikan gizli belgeleri, Londra, Sen Remo ve Lozan Anlaşma Tutanakları ve bu konular üzerindeki inceleme kitapları bulunuyor. • Fransız Dışişleri Bakanlığı'nın gizli belgelerinin bazılan ise ilk kez yayınla10 birçok gerçek sergilenmektedir. Yayınlanmamış anılardaki şiffeli telgraflar ile "polis takip raporları" karanlıkta kalmış olaylara da ışık tutuyor. Şeyh Sait olayını anlayabilmek için Kürt sünni ve Kürt alevi aşiretlerin yapılarını, birbirleriyle olan çekişmelerini ve çelişkilerini bilmek gerekiyordu. Bu konuları önce anlamaya, sonra da sizlere anlatmaya çalıştım. Kürt ayaklanmalarına hangi Kürt aşiretleri katıldı? Hangileri Hükümetten yana tavır aldılar? Şeyh Sait'i hangi Kürt aşireti ihbar etti? Şeyh Sait'i eleveren Cibranlı Binbaşı Kürt Kasım kinıdi? Bir film kuşkusu içindeki bu olaylar kaynaklarından incelenerek, soruşturularak, araşt ırılarak bunuldu. Kürt kökenli aydınların yayınları da gözden geçirildi, bu yayınlarda ileri sürülen savlar başka kaynaklar ile kar nıyor. Bu döneme ilişkin TBMM'nin açık ve gizli tutanaklarını da inceleyerek »layların siyasal boyutlarını yansıtmaya ve gelişmeleri de bu bağlamda sunmaya çalıştım. Şeyh Sait ve arkadaşlarını yargılayan Şark İstiklal Mahkemesi savcılarından Avni Doğan'ın bugüne kadar yayımlanmamıs anılarında ve Doğan'ın arşivinde olaylara ış,ık tutacak birçok yazışma, rapor ve belge bulunuyor. Bunları konıdarın akışı içinde değerlendirerek dip notlarında da bu yazışma, belge ve raporları sayı ve tarihlerini de belirttim. 1944 yılında İçişleri Bakanı Hilmi Uran'ın emri ile başlayan "Yakın Doğu Ayaklanmaları" ile ilgili çalışnıa için "Doğu Genel Müfettişi" Avni Doğan'ı gönderilen raporlar ve yazışmalarda şılaştırdarak incelendi. Şeyh Sait Ayaklanmasını irdeleyeıı ve savunan islamcı dergiler ile marksist yayınlar birlikte incelenerek yommlandı. Buradan şaşırtıcı sonuçlara ulaşıldı. Yararlandığım kaynakların herbiri dip notlarında gösterildi. Yazarların İngiliz gizli belgelerine yaptıkları yollamalarda özgün kaynağın tarihi ile dosya sayısıdaverildi. Bundan da amacım şu: Bu konular, bundan sonra araştırmacılarca incelenecek ve ilişkilerle birlikte sorgulanacaktır. Bu yüzden bütün kaynakları tek tek okurlara ve araştırmacılara sunmayı zorunlu ve yararlı gordüm. Yararlanüan belgelerin tarih ve sayılannı vererek bundan sonra bu konuları araştıracak olanlara karınca kararınca yardımcı olmaya çalıştım. İsteyen ana merinlerdeki olayları SAYFA