Katalog

de büım adamlan makak ve şempanze gruplan ıçmde seyrek de olsa olumcul kavgalara tanık olduklannı büdırıyordu Vahşı maymunların kanında yuksek duzeyde kortızol bulununca hayvanlardakı saldırganlık olgusu somut bır zemıne oturdu Pnmatlann aşın kalabalıkta stres azaltıcı davranışlar gelıştırdıklenne ınanan bdım adamlan bunu "sosyal kultur" aracüıgı üe başardıklanra ılerı suruyor Pnmatlann farklı mekanlarda degışen standartlarda bır ozel yaşam polıükası gelıştırmelerı gıbı, ınsanlar da ıçınde bulunduklan duruma gore saldırganlık duzeylerını ıcsel bır ayar mekanızmasıyla duzenlıyebılıyor Ornegın bır çalışmaya gore Kuzey Amenkalı beyazlar ve Ingılızler konuşma sırasında yakın temastan kaçınırken, Latın Amerıkalılar ve Araplar yakınlaşmaktan çekınPrimatların farelerden farkı mıyor Pnmatlar uzerınde ük başlarda yurutulen çahşmalar, Hayvanlann ıçınde ınsana en yakın tur şempanze oldufarelerde gozlenen senaryolara benzıyordu 1960'larda surgu ıçın büım adamlan, kalabahk karşısmda tepkısel davranışdunılen bır çalışma, Hındıstan'da şehırlerde yaşayan maylar konusunu şempanzelerı ızleyerek araştinyor Dogal tepkımunlann ormanlarda yaşayan maymunlardan daha agresıf ollerını gızleme ve rol yapma konusunda oldukça usta olan dugunu gosterıyordu Başka bır çahşmaya gore ıse en saldırşempanzeler ıçınde bulunduklan duruma gore saldırganlık gan maymurüar hayvanat bahçelennde yaşayanlardı Hayvagudulerını başanyla basküayabüıyor Ancak dogal tepküerın basküdnması nın da bır bedelı var Sureklı stresm bagışıkhk sıstemını basküadıgı büınıyor Bu da bıreyın saghgını ve yaşam suresını buyuk olçude etküıyor Şempanzelerde stres duzeyını olçmek ıçın ıkı yontemden yararlanüdı Bınnde hayvanlann kendı kendüerını kdşıma egdımlerı olçuldu Kolej ogrencüerının zorlu bır sınavda başlannı kaşıması gıbı prımatlar endışelendıklerı zaman kaşınmaya başlar Ikıncı yontemde, hayvanların dışküanndakı kortızol mıktan olçuldu Bu ıkı yontemde de, dar alanlarda yaşayan ve komşulannın gurultusunden rahatsız olan şempanzelerde stres duzeyının yuk sek oldugu goruldu Ancak burada stresı arttıran faktor dar mekânlar Doğal ortamlannda yaşayan şempanzeler bölgelerinl konımak Içln degıl, komşulann gurultusuydu Çunsaldırganhk bellrtlleri sergller. ku komşulan sessız olan şempanzeler daracık odalara tıküsalar büe stres behrüsı gostermıyordu nat bahçelerındekı maymunların bu denlı saldırgan olmalanNe var kı şempanzelenn dar mekânlarda saldırganhk duzeyna rutsak yaşam koşullannın neden oldugu duşunuluyordu lerının artmaması, mutlu ve rahat olduklan anlamına gelBır başka deyışle, dogal ortamlannda eşıtlık ve barış hukum mıyor Ashnda hayvanlar banş ve huzuru korumak ıçın buyuk surerken, hayvanat bahçesı veya şehırlerdekı yapay ortamçaba harcıyor olabüırler Kendılerme seçenek tanınması lar maymunlan agresıf küıyordu Hayvanat bahçesınde kuçuk durumunda, hayvanlann genıs mekanlan tercıh edecegı bır babun toplulugunun ıncelendıgı bır başka çalışmada ıse kesındır "getto ayaklanması" gıbı ınsan topluluklanna mal edüebüeKalabahk karşısındakı tepkıler kalabahğa kısa sureh cek terımler kullanıldı kansma durumlarında daha karmasık bır yapıya burunur Insan topluluklan sınemada veya toplu taşıma araçlannda bu Saldırganlık artıyor gıbı senaryolan, hemen her gun pek çok kereler yasamak Çahşmalar ılerledıkçe, bulgular bırbınyle çehşmeye zorunda kahyor Rhesus maymunu topluluklannda lasa sureh başladı Yuksek nufus yogunlugu her zaman saldırganlığa yol süaşmalar orta duzeyde saldırganlığa yol açsa da, şıddet açmıyordu Ornegın çalışmalardan bınnde, bır grup makak belırtüen gorulmez Orta şıddettekı saldırganhk rahatsız maymunun alışık olduklan mekânlanndan 73 kez daha genış edıcı temaslardan kendını korumak ıcındır Şempanzeler ıse bır alana bıraküdıklannda saldırganlık duzeylennde buyuk Rhesus'lara gore bır adım daha üendedır kısa sureh süaşık bır artış oldu Burada ıkıbuçuk yü yaşadıktan sonra tekrar dar durumlarda şempanzelerde saldırganhk duzeyı azahr Bu da mekânlanna geri donduklennde, saldırganlık duzeylennde duygular uzennde buyuk baskı kuruldugu anlamına gelmekbenzer bır artış saptandı tedır Bu durum asansorde süaşan ınsanlann durumu üe benSoz konusu araştırmada çevresel degışıkhgın sonuçlazerhk taşır. Insanlar surtuşmeyı mırumuma ındırgemek ıçın rı etküedıgı duşunulerek, maymunlan başka bır mekana taşıgoz temasmdan kaçınır, hareketlennı mınımal duzeyde tutar mak yerıne, bulunduklan yere yenı maymunlar ılave edıldı "JUuuör etklıi", bu durumda, ınsanlarda ve pnmatlarda Ancak bu deneyde de maymunlar yenı gelen maymunlan geçıcı yakmhgın neden oldugu nsklerle başa çıkma yontemı aralanna kabul etmek ıstemedıklen ıçın son derece acımasız anlamında kullanümaktadır bır ayınmcılık ornegı sergüedıler Bu da saldırganlıgın artmaButun bu çahşmalar, ozetle, ınsanlarm her turlu koşula sı anlamına gelıyordu Ancak burada saldırganlıgın nedenı uyum sağlama becensını gosteren sosyal hayvan soyundan yuksek nufus yogunlugu degüdı Deneyler ılerledıkçe sonuçgeldıgımızı gostermektedır Bu uyumun sonucunda bır bedel lan etkıleyen etmenler bırer bırer kontrol altına alınmaya başodenmektedır, ancak bu bedel, sıçan senaryosu gıbı korladı Ne var kı bu onlemler saglüdı ve tutarlı bır neden sonuç kunç bır seçenek karşısında, yıne de tercüı edılebüır Goruıhşkısı kurmaya yetmıyordu Son 10 yılda gerçekleştınlen 17 nen odur kı, gunumuzde nufus arüşını dunyanın sonu gıbı goçalışmanın ancak 11 'nde kalabahgın saldırganlığa yol açtıgı ren kıyamet tellallan, ınsanlann uyum yetenegını kuçumsegoruldu mektedır Bu arada vahşı pnmatlarla ugılı goruşler de yavaş yaReyhan Oksay vaş degışmeye başladı Bu hayvanlar ınsanlann sandıgı gıbı Mayıs 2000 Scıentıfıc Amencan barışcü, eşıtlık duygusu gehşmış yaratıklar degüdı 1970'ler mahkum edümış ınsanların fareler gıbı saldırganlaştıgına üışkın goruş gıderek geçerlüıgını yıtrmeye başladı Kaldı la mo dern toplumlarda ınsanlar genellıkle kalabalık ortamlaıda yaşamak zorudadır ve çogunlukla davranıslarını kontrol altında tutmayı başanrlar Ozetlemek gerekırse, Calhoun'un modeh genel olarak ınsanlar ıçın geçerh değıldır Bunun altoda pek çok neden yatmaktadır Nedenlerden bırı ınsanlann farelerden daha kulturlu ve zekı olması mıdır? Yoksa toplumlara mıras kalan yo netım modellerının saldırganlığa set çekmesı mıdır? Bunlann yanıtını vermeden once pnmatlann kalabalık ıçınde nasü davrandıgına bır goz atmak gerekmektedır nörobıyoloji TADI YEŞİL ŞARAP Seslerin görülebilirliği üzerine 681 sayımızda "Seslen gormek şekülerı tatmak renklen hıssetmek' başhgıyla verdıgımız "sıneztezı olayıyla ılgıh haber uzerıne, 684 sayımızda Sayın Yaman Ört'un "Sesler gorulmez, renkler hıssedümez şeküler tanınmaz" başhgıyla yanıü yayınlanmıştı Sayın Ors, "Mttller Yasaıı" veya Ozgul Sınır Enerjüerı Yasası olarak tanımlanan genellemeye gore bır duyu sınırı uyanldıgında nasü bır algüamanın ortaya çücacdgırun behrh oldugunu buna gore, bır duyu organı kendısıne gelen uyartnın turu ne olursa olsun sadece kendı ıslevıne uygun olarak çahşacagını' ve Büım Teknüc'de kullandıgımız başhgın yanhş oldugunu behrtıyordu Ors'e gore, bu tur olaylar "Garip algüar" başh gı altında toplanıyordu ve bır takım vaka orneklerının açüdanmasında ıse büımde "ça^nçtırma" sozcugu nun kullanüdıgına, bu tur ganplıklerın ıse olsa olsa psıkolojı duzeyınde açıklanabüecegıne ısaret edıyordu Bu eleştınde dückatımızı çeken bır nokta sıneztezı olayının "psücolojık" duzeyden zıyade orgamk duzey de seyrettıgı ve Ors'un bu noktayı dıkkatten kaçırdıgıy dı Herşeyın referanslara gore nıtelendırüdıgı bır dunyada ve büımde 'Ganp algüar"m da bır referans sıstemı nm bır tanımlaması oldugu gorulur Neye gore ganp sorusuna yanıt ararsak, çogunlugun gorme ışıtme tadma mekanızmasının ışleyışıne gore, yanıtını verınz "Normal/çogunluktakı ınsan' ın tanımlamasıdır bu Sıneztezı olayının, sadece psücolojüc bır algüdma hatası olmadıgı konusunda guçlu kanıtlar bulunuyor Beyın bıhmcüer renklen tadma olayının beyınde orgamk bır te meh oldugundan soz edıyorlar Nıtekım, 81 sayımızda yayımladıgımız makale de bır büım dergısınden akn mıştı ve başhkta da bızım kullandıgımıza benzer bashkla konu okura sunulmuştu Populer bıhm konulanna da yer veren Alman Spıegel dergısının 18/2000 sayısında yıne bu konu ıslenıyordu Konu "yeşütathşarap" başhgıyla sunulmuştu ve ddna başhkta da "Bınlerce Alman renklen ışıt Slnestezl araftırmacuı Seblne yor veya seslen Sdmelder (Lelbzlg Ünlvenltesi) goruyor" denıyordu Bır Ahnan kızın da oykusunun anlatüdıgı yazıda şu goruşlere yer venhyordu "Son zamanlarda büım adamlan bu ozelhgın ınsanlarda sanüdığından daha yaygın oldugunu keşfettı Insanlann en azından bınde bırıkısı sınestezıstü Psı kologlar, norologlar ve norobıyologlar bu ahşümamış yetenek karşısında buyuk hayranhk duyuyorlar Bu ye tenegın araşürüması üe algüama araşürmalannda bazı onerrüı noktalann aydınlaülabüecegını duşunuyorlar Farkh duyu kanallan arasında ne tur üışküer bulunuyor'' Tek bır ınformasyondan anlamh bır fotograf nasü oluşturuluyor'" Sırurbüımcüer yaptüdan araşürmalarda, sınestezı olgulannda, "normal" uısanlara gore, beynın farkh bolgelen de harekete geçüklennı gorduler Yanı, sınestezı olayında ınsanlar, bır algüama hatası yapmıyorlar, onlann beymlen boyle çahşıyor Rengın tadını ahyor ve rengı hıssedıyorlar seslen goruyorlar Yanı, beyınlen oyle çahşıyor1 "Psücoloüc tedavı" üe bu ınsanlann duzelmesınin de olanaksız oldugu büımyor, çogu omur boyu bu şeküde çahşan duyulanyla yaşıyorlar Büım, üerhyor gehşıyor ve esh yasalara sıgmıyor Zaten normal olan da bu degü mı7 Herşeyın bır omru vardır Her bügının dogruluk omru de, yanhşlanıncaya kadardır Belkı de Muller Yasası'nı tamamen çope atmak gerekır (CBT) A III 687/9