Katalog

Evren: Daha büyük, boş ve hızlı!... Çok uzak mesafelerde gözlenen patlayan yıldızlar, kozmik genişlemenin hızlandığını gösterlyor. Bu da evrenin, belki de yeni bir egzotik enerji biçimiyle gerildiğinin bir işareti. Craig ]. Hogan(l), Robert P. Kirshner(2), Nicholas B. Suntzeff(3) U zun zaman once(yaklaşık 5 mıtyar yıl), çok uzak bir galaksıde, uzun zamandır olu olan bir yüdız patladı, hem de bir mılyar guneşten bıle daha buyuk bir panltı eşlıgınde Işıgı uzaya yayüdı Işık, dunyaya ulaşmadan once, genışlemekte olan evren yuzunden, soluklaştı ve bukuldu 1997 yılmın kapkaranlık gecesınde, bu supemovadan arta kalan bırkaç yuz tane foton, 10 dakıka ıçerısınde Şılı'dekı teleskopun aynasma duşru ve bügısayar bu kuçuk panltının dıjıtal ımgesinı oluşturdu. Pek de etkıleyıcı olmayan, bılgısayar ımgesı uzerındekı bu kuçuk soluk nokta bızım ıçın çok heyecan verıciydi, uzay ve zamanı ıncelemek ıçın yenı bir kılavuzdu Bız ve dunyanın dort bir yanındakı arkadaşlarımız, bırkaç düzıne supernovadan gelen ışıgın ızmı suruyor ve bu gozlemlerı, evrenın genel bıçımını ve tarıhçesinı oluşturmak ıçın kullanıyoruz Bız ve dığer astronom gruplannın farkına vardıgı, onlarca yülık geleneksel goruşe meydan okuyan şey ıse şu Evren tahmın edüdıgınden daha buyuk ve boş Ustelık, genışleme hızı, bırçok evren bılımcının tahmın ettıgı gıbı yavaşlamıyor, aksıne daha da hızlanıyor Kozmik gemşlemenın tarıhçesı çok ılgı çekıcıdır Albert Einstein ın "Genel Rolatıvıte Kuramı" evrenın başLca elemanlannı(madde, ışık ve olası dıger enerjı bıçımlerını) bir araya toplamış ve bunların maddenın hareketını, ışıgın bukulmesını nasıl etküedıgını açıklamıştır Dolayısıyla, bunlan astronomlann olçebılecegı somut şeyler halıne geürmıştır Eınsteın'm 1916 yılındakı kuramı yayımlanmadan ve bunu ızleyejı on yü ıçındekı evrenın genışlemesiyle ügüı ük gozlemler yapümadan once, bılim adamlannın çogu, evrenın aynı boyutlarda kaldıgını duşunuyordu Hatta, Einstein bıle, dınamık bir evrene ışaret ettıklen ıçın kendı denklemlerıne guvenmemıştı Ama Edwin P. Hubble ve dıgerlerının, galak sı hareketlenyle ügüı olçumlen buna hıç şuphe bırakmadı. sonuk gorunen uzak galaksüer, parlak ve yakında olanlara gore dunyadan daha hızlı uzaklaşıyorlardı Bu da, "Genel Rölativite Kuramı'ıun" ongordugu, genışleyen ve gdloksüerı bir birinden uzaklaştıran evren modelıne uyuyordu Bu araştırmacüar, galaksüerın uzaklaşma hızını, tayftakı ışık ışınlaıının kısa bir dalga boyundan uzun bir dalga boyuna kaymasıyla belırledı "kızıla kay ma" denen olay ışte bu Genellüde Doppler etbsıyle açıklanan bu olay, yanımızdan hızla geçen bir arabanın korna sesının uzaklaşükça, yavaş yavaş tız hale gelmesınden de sorumludur Kozmolojık "kızüa kayma"olayını ıse, evrenın sureklı geruşlemesı sonucu, galaksüer arasından geçen ışıgın dalga boyunun buyumesı şeklınde duşunmek dahadogru Daha uzak nesnelerden*yayılan ışınların, bıze ulaşması daha uzun suruyor, dolayısıyla yakm kaynaklara nazaran yaydıgı radyasyon kızüa daha yakın oluyor Hubble'ın yaşadıgı donemdekı teknolojı, kozmık genışlemeyı, gorecelı olarak daha yakın galaksüerde çalışmakla kısıtlıyordu Bu da, evrenın tumune nazaran kuçuk bir kısmını temsü edıyordu Kızüa kayma, mesafeyle dognı orantüıydı Ancak astronomlar uzun suredir, daha uzaktakı galaksüerın, kızüa kayma üe mesafe arasındaki basıt üışkıden bagımsız oldugunu duşunmeye başlamışlardı Bu nun nedenı, genışleme hızının zamanla Süpemovayı bulabilir mlilnlz? Bu fotoğraf yazariar tarafından Şlli'dekl Cerro Tololo InterAmerican Cözlemevl'nde çeklldl. degışmesı ya da etraftakı uzayın bukulmesıydı Bu etkıyı olçmek kozmologlar ıçın çok onerrüıydı, ama, çok uzak mesafelerdeh galaksüerın uzakhgını olçmeyı zorunlu küıyordu Hubble ve dıgerlerının mantıgına gore, parlak gorunen galaksüer gorecelı olarak daha yakın, sonuk gozukenler ıse daha uzaktı Bu metodolojı bıraz havada kalıyor, çunku galaksüerın ozellüderı bırbırlerınden çok farklı Ayrıca ışıgının dunyaya ulaşması çok zaman alan, uzak kaynaklan da açıklamakta yetersız kalıyor Müyarlarca yü once oluşmuş bir galaksıden yayüan ışıgın, asü parlaklıgı, evımıze yakın olan daha olgun galaksüerden farklı gorunuyor olabüır Bu tur evrımsel degışımlerı gemşlemenın etküerınden ayırt etmek çok guç, bu yuzden astronomlar, uzun suredir asü parlaklıgı daha ıyı büınen "standart mumlar" arıyor 197O'lı yülarda bazı astronomlar, kozmolojüc çalışmalar ıçın supemovalarıpatlayan yüdızlan standart bir mum olarak kullanmayı dusunduler Oysa supernovalar da çok çeşıtlı özellüder sergüıyordu Ama geçtıgımız on yüda, elabımız elemanlannın çalışmaldrı, tek bir tur supernovanın Ia tıpı'nin asü parlaklıgmı belırledı Bu yüdız oldugunde, yerçekımı(gravıte) sayesmde dunya kadar boyuta sıhştınlan nukleer kuUerı, parlak bir kor halınde gelıyor ve yogunlugu, sıradan bir maddeden müyonlarcd kat daha fazla oluyor Bunun' gıbı çogu beyaz cuce yüdız, yavaş yavaş soguyor, sonukleşıyor ve hafıf bir mırüdanmayla yok oluyor Ama bunlardan bırı, başka bir yıldızın yanındakı bir yorungedeyse, dıger arkadaşından madde emıyor ve termonukleer bir paüama olana dek yogunlugunu yavaş yavaş arttırıyor Nukleer afet, cuce yüdızı tamamen parçalarına ayınyor ve parçalan sanıyede 10 000 küometre hızla fırlatıyor Bu genışleyen ateş toplarının en parlak hale gelmesı 3 hafta alıyor ve bırkaç ay ıçınde yavaş yaVaş sonukleşıyor Bu supemovaların parlakhklan bıraz farklüık gosterse de, yme de bir duzen var daha buyuk ve parlak gorulen "patlamalar", sonuk olanlara nazaran daha uzun sure gokyuzunde kalıyor Dolayısıyla astronomlar, ne kadar sure gorulebüdüdenne bakıp salt(asü) parlaklüdannı belırleyebüıyor Geçtıgımız on yü boyun ca yakınımızdakı "Ia" supernovalan uzerındekı çalışmalar, bunların parlaklıgmı, astronomlar ıçın en ıyı "standart mumlar" halıne getırdı Geçen yıl Mayıs ayında yapüan "Enendekı Kayıp Enerjı" adlı konferansa katüan kozmologlar, oy kullandı 1920'h yülardan berı, evrenın genışledığı, galaksıtenn bırbırmden uzaklaştığı buınıyordu ve genışleme hızının, çekım (gravıte) ethsıyle yavaşladığı duşunuluyordu Oysa yenı goz lemler, evrenın genışleme hızının yavaşlamak bir yana, daha da hızlı bıçımde artmakla oldugunu Kozmolojide devrim gostenyor Eğer bu doğruysa, evrende birbirini çekmek jrerine birbirini iten, büümeyen bir madde vejra enerji ttirii rar. Oy kuüanan 60 araştırmacıdan 40ı buna "evet" dedı Zaten astronomlar, evrendeh büınen tum madde mıktannı hesaba katüklannda, bunun kozmık genışlemeyı yavaşlatmaya yetmedığını bıhyorlaıdı Ama bugun ehmızde sağlam kanıtlar var Artık büım adamlan tuhafbtr enerjıye kendılerını alıştırmakya da genışleme (şışme) teonsınden vazgeçmek ya da onu gelışürmek zorundalar Şımdı sızlere Scıentıöc Amencan dergısının, konu nun uzmanlanyla gonışerek hazırladığı, "Kozmolojide Devrim ' adlı, evrenle ügılı duşuncelenmızı temelden değışürecek raporunu kısaltarak sunuyoruz "Ia" tıpı supernova nedır ? Aslında, olu bir yüdız doğal bir termonukleer bomba halıne donuştukten sonra meydana gelen muazzam paüamadır Başlangıçta dış tabakalan, çekırdegındekı nukleer reaksıyonlardakı ortaya çücan ısı sayesınde korunan sıradan bir yüdız Burada hıdrojen helyuma, karbona, oksıjene, neona ve dıger başka elementlere donuşuyor Ölüm Yıldızı Tüm dünya birlikte çalışıyor Boyle bir mum, tıpık bu galaksıde her 300 yılda bir yanıyor Yüdız patlama ları Samanyolu'muzda çok nadır olarak gozlenıyor Ama eğer bırkaç bın galaksıyı takıp edersenız, her ay bır "Ia" tıpı supernova gormeyı bekleyebdırsınız Hatta gokyuzunde oyle galaksüer var la, ıçınde her bır sanıye gozlem yapabüecegınız kadar parlak supernovalar bulunuyor 637/18