Katalog

Bl LlM TARİHl Başta dinamit olmak üzere çeşitli buluşlara imzasını atan ve büyük bir işadamı olan Alfred Nobel yüzyıl önce öldüğünde bilimsel ödüllerin en önemlisinin yaratıcısıydı. Bu yazıda, saygınlığının yanı sıra, tartışmalara da yol açan bu büyük ödülün çalkantılarla dolu öyküsü anlatılıyor. Nobel: Patlayan bilimin öyküsii dönemde Fransa'ya karşı kurulan üçlü ittifakın içinde yer alan Italya'yla işbırliğı yapar. Bu yakınlaşma nedeniyle Fransız basını kendisine karşı büyük bır kampanya başlatınca 1891 yılında Paris'i terkederek Italya'da San Remo'ya yerleşir. Hiç evlenmeyen Alfred'in duygusal yaşamı mutsuzluklarla doludur. Tüm hayatı boyunca yalnızca iki sürekli ilişkisi olur. 1876 yılında 43 yaşındayken, yanında sekreter olarak çalışan Avusturyalı aristokrat Bertha Kinsky'ye aşık olur. Ancak Bertha nişanlıdır ve Avusturya'ya dönerek evlenir. Aynı yıl Alfred, Viyana yakınlarında genç bir çiçekçi kıza rastlar. 23 yaşındakı Sofie Hess adlı bu kıza yazdığı yaklaşık 200 mektup bu bilim adamının kışiliğiyle ilgili bilgiler ıçermektedir: "54 yaşımda dünyada yapayalnızım. Bana tek yakınlık gösteren kişi hizmetkârım." Ya da: "Herkes sadakatsiz. Yaşamımın karanlığında o kadar yalnızım kı tatlı bır ınsanın arkadaşlığı bana büyük bir mutluluk verecek." Pekı, Alfred Nobel gibi bir banşsever sılahların üretilmesine nasıl razı olur? O, nedenini şöyle açıklar: "Savaş, cephedeki bırlıkler kadar siviller için de öldürücü hale getırilmelidir. Baylar, Damokles'in kılıcı başınızın üzerinde sallandığı sürece bir mucızeye tanık olacaksınız: Silahın adı mikrop ise bütün savaşlar hemen duracaktır." 2 1 Ekim 1833'te Stockholm'de doğan Alfred Bernhard Nobel'in babası Immanuel, değerti malzemelerle yüklü gemisi battığında iflas etmış, aile fazlasıyla yoksullaşmıştı. Bu nedenle, Alfred'ın ağabeylerı Ludvig ve Robert sokaklarda kibrit satarak para kazanmaya çalışıyorlardı. O yıllarda, Alfred kendisiyle ilgili olarak güncesine şunları yazar: "Yaşadığı dünyaya yabancı, diğer çocukların oyunlarına katılmayan, yaşıtlarının paylaştığı zevklerden uzak, çevresini seyreden dalgın bır çocuk". 1837 yılında, baba Immanuel SaintPetersbourg'a giderek buraya bir mayın fabrikası kurar. Bu tarihten beş yıl sonra aile çarların başkentine yerleşir. Alfred bu süre içınde kımyayla ılgılenerek Rus öğretmenlerinden özel dersler alır. Bu arada Nobeller'in işi büyür. Şirket artık mayının yanı sıra buharlı marıne, tüfek, top ve Rusya'daki ilk merkezi ısıtma sisteminin donanımlarını da üretmektedir. Ancak 1854'te Kırım savaşı başlayınca işleri bozulur ve fabrika tasfiye edılir. Isveç'e dönüşte Alfred Nobel, 1846 yılında Italyan Ascario Sobrero tarafından bulunan nıtroglıserinle ilgilenir. Son derece etkili ve zor işlenebilen bu madde, söz korvusu özelliklerı nedenıyle kullanım dışı kalmıştır. Ancak Alfred, savaş bakanlığının uzmanları önünde, yarısı nitroglıserin yarısı ise baruttan oluşan bir bombanın ilk denemesini gerçekleştirir. Fakat patlama o kadar şıddetlıdir ki uzmanlar bunun savaş alanında kullanılmasının çok tehlikeli olabıleceği görüşünde birleşirler Bilim adamının araştırmaları sürecinde çeşitli kazalara yol açan nitrogliserin daha sonra tünellerin yapımında, taş ve maden ocaklarında kullanılacak fakat her zaman zor denetlenebilen bir madde olma özelliğini koruyacaktır. Alfred Nobel'in vasiyetnamesinde, servetinin beş ödül (fizik, kimya, tıp ya da flz yoloji, edebiyat, barış) için mali kaynak sağlayacağı ve bu ödüllerin her yıl, o sen içinde ınsanlığa en büyük hizmetleri sunanlara verileceği yazılıydı. "Insanlığa en büyük hizmetler" Unlü flzikçi Einstein 1921 yılında Nobel ödülünü kazandı. Ancak kendlsl rölativite kuramıyla değil fotoelektrik etkisini açıkladığı için ödülaldı. Herşey görecelidir Tartışmalara yol açan vasiyetname Alfred Nobel 1896 yılında San Remo'da beyin kanamasından ölür. Vasiyetnamesinde, servetının 1 mılyon kuronunu yeğenleri ve Sofie Hess arasında faylaştırılacağı, geri kalan 33.200.000 kronun ise güvenilir hisse senetlerine yatırılarak gelirinın eşit beş bölüme ayrı"Dinamitin kralı" lacağı ve o yıl içinde ınsanlığa en büyük hizmetleri sunanlara dağıtılacağı yazılı1866 yılında Nobel, % 75 oranında dır. Bu ödüller fızık, kımya, tıp ya da fiznitrogliserini % 25 oranında emici bir yoloji, edebiyat ve barışa hizmet olmak toprak türü olan "kieselguhr"la karıştırır üzere toplam beş dalda verılecektır. ve elde ettiği patlayıcıyı "dinamit ya da Bu vasiyetname açıklandıktan sonra Nobel'in güvenlik barutu" olarak adbüyük tartışmalara yol açar. Aile üyelerı landırır. Birkaç yıl içinde Avrupa'nın pek miras dağıtımına şıddetle karşı çıkarken çok şehrınde fabrikalar açar. AlmanIsveç kralı da vasıyetnamenin vatana ya'da kendisine "dinamitin kralı" adı vekarşı olduğunu belirtır çünkü Isveç halrilir. kına öncelik tanınmamıştır. Tüm bu çal1873 yılında Parıs'e yerleşen Alfred kantılardan sonra nıhayet 1900 yılında Nobel'in en yakın arkadaşı kendisini, Isveç hükümeti Nobel Vakfı'nı kurar. "Avrupa'nın en zengin göçebesi" olarak Şimdiye kadar, sayısız bilim adamı Noadlandıran Victor Hugo'dur. Nobel bel ödülundeki "haksızlığa" karşı gelme1879'da Paris'in kuzeydoğusundaki sine rağmen 1958'de edebiyat ödülünü Sevran'da büyük bır laboratuvar kurar. kazanan Boris Pasternak ve 1964 yılınBurada, normal barutun yerini alacak da Jean Paul Sartre dışında hıç kımse dumansız barutu keşfeder. Ancak bu ödülü reddetmemiştir. Kuruluşunu izleyen birkaç yıl içinde "Avrupa'nın en zengin göçebesi'' Nobel, Victor Hugo, tüm Avrupa'da endüstbüyüklük,i tesisleri kuran arkadaşı Alfred lerı tartışılNobel'e bu adı vermişti. Aşağıda mayacak Nobel'in Sevran'daki laboratuvarı b i l i m göruluyor. adamlarım onurlandırır: Bunlar fizik alanında Roentgen, Lorentz, Becquerel, Pierre ve Marie Curie, kımya da lında Arrhenius ve Remsey, fizyolog Pavlov ve doktor Koch'tur. öte yandan, önemli çalışmalarına karşın ödullendırılmesı unutulan bilim adamları da vardır. Bunlar arasında DNA'nın kalıtımdaki rolünü keşfeden Amerikalı Oswald Theodore Avery (18771955), trizomi 21'i (mongolizm Ikinci kadın hastalığımn sorumlusu) bulan Fransız 1935 yılında kocasıyla kimya Jerome Lejeune (19261994) sayılabilir. ödülünü paylaşan Irene JoliotCurie Bazıları da gerçekten haketmediklerı bilimsel bir Nobel kazanan ikinci halde ödüllendirilmişlerdir. örnegin, Kakadmdır (Marie Curie'den sonra). nadalı doktor Frederick Grant Banting ve Ingiliz meslektaşı James Richard MacLeod ınsülünü ızole ettıklerı ıçın 1923'te odül kazandılar. Oysa MacLeod bu araştırmalara hıç katılmamıştı; çalışmalarda asıl görevı üstlenen Kanadalı doktor Charles Herbert Best ise ödüllendirılmemiştı. Habis tümörlerin yayılmasıyla ılgılı araştırmaları nedenıyle 1926 yılında ödül alan Danimarkalı patolog Johannes Fibiger'nın çalışmalarının daha sonra yanlış olduğu ortaya konuldu. Ünlü bilim adamı Einstein ise ünlü rölativite kuramıyla değil fotoelektrik etkisiyle ilgili açıklamaları için ödüle layık görulmuştür. Ayrıca Nobel ödülü Kaliforniya'dakı bır sperm bankası tarafından butunüyle farklı bir amaç için de kullanıldı; banka, nobel kazanan bılım adamlarının spermlerini alarak üstün zekâlarını geleceğin parlak kuşaklarına aktarmayı planlıyordu. Bazıları bu teklifi kabul ettı. Özellıkle, transıstorün yaratıcılarından biri olan ve 1956 yılında fızık odulünu kazanan VVilliam Shockley daha sonra ödülünden yararlanarak biNobel'in servetî limsel açıdan saçma Alfred Nobel, girişimci olan ırkların eşıtsızlıği teve yaratıcı babasının zinı savunmaya yeltendi. izinde giderek büyük bir Science et Vie/ servet sahibi oldu. Aralık 96 Ağabeyi Ludvig ise (yanda) 19. yüzyılın sonlarmda Çeviri: Anahid HazarRusya'nın petrol kralıydı (üstte). yan 52112