Katalog

Y I 1 A'dan Z'ye yıldızların yaşaı Gökyüzunu süsleyen yıldızlar, galaksimız Samanyolu'nun yapı taşlarıdır. Onlar da doğar, büyür ve ölürler. Vücudumuzda yıldızlardan kaynaklanan çeşitlı maddelerin atomları vardır. 1 000 0 0 0 ' *V Rigel r . w •<*"W S U P ER D E V L E R Botolqr r ^ 10 000 Denep I lk bakışta tum yıldızlar aynı gorune bılır Fakat gerçekte yıldızlar bırbır lerınden çok farklıdırlar Astronomlar bu farkları anlayarak ve sınıflandırarak yıldızların sırlarını oğrenebılmışlerdır Yıldızlar gokyuzune guzellık katarlar ve galaksimız Samanyolu'nun yapı taşlarıdırlar Onlar aynı zamanda Yeryu zu nde yaşam ıçın zorunludur Vucutlarımızdakı atomların bır çogu yıldızların ıçınde oluştu Yıldızlardan bırı olan Guneş hepımızın yaşamını saglıyor Gu neş'ın dığer yıldızlardan daha farklı gorunmesının nedenı çok daha yakın ol masıdır Guneş ışığı gerçekte çok parlak yıldız ışıgıdır ve eğer yıldızımız parlamayı durdurursa, Yeryuzu'ndekı tum yaşam ortadan kalkar Galaksımızde Guneş'ın dışında yuz mılyarlarca başka yıldız da vardır Fakat kar tanelerı gıbı, hıçbır ıkı yıldız bır bırının aynısı değıldır Bazıları parlak dığerlerı soluktur bazıları mavı dığerlerı beyaz sarı portakal renqı veya kırmızıdır bazıları gençtır dığerlerı yaşlı ve ol mek uzeredır Astronomlar yıldızların muazzam çe şıtlılığını anlamak ıçın Hertzsprung HR dıyagramının astronomlar ıçın çok guçlu olmasının nedenı ıkı temel yıldız ozellığının (parlaklık ve renk) grafı ğını vermesıdır Yıldız parlaklığı bır yıldızın yaydığı ışık mıktarıdır En parlak yıl dızlar en az parlak olanlardan mılyon larca kere daha parlaktırlar Bu, Galak sı dekı en parlak yıldmn en az parlak yıldızın bır yuzyılda yaydığından daha fazla ışığı tek bır sanıyede yaydığı anla mına gelır Eğer Galaksı'dekı en parlak yıldız Guneş'ın yerını alsaydı Yeryuzu o kadar sıcak olurdu kı, okyanuslar kaynar ve kayalar erırdı Tersıne eger en az parlak yıldız Guneş ın yerını alsaydı, gunduz saatlerı geceyarısından daha karanlık olurdu ve Yeryuzu'nun okyanusları donardı Guneş'ın parlaklığı bu ıkı aşırı uç arasında orta yere duşer Fakat Guneş hıç bır şekılde yalnızca bır "ortalama yıldız" değıldır, çunku yıldızların cogu ab lında çok daha soluktur H R dıyagramındd en parlak yıldız en tepede en az parlak yıldız en altta yer alır Parlaklığı bu erımın ortasında olduğundan Guneş H R dıyagramında ortada bır yerdedır Renk H R dıyagramında kullanılan bır dığer yıldız ozellıgıdır Eğıtılmemış goz ıçın, tum yıldızlar beyaz veya sarı gorunebılır Fakat aslında yıldızların renklerı mavı ve beyazdan sarı portakal rengı ve kırmızıya kadar deqışır Guneş barı renklıdır Renk bır yıldızın ne kadar sıcak veya soğuk uldugunu gosterır Mavı ve beyaz yıl dızlar sıcaktır (çogu /600 de rece ıle 50 000 derece arası sıcaklıktadır) sarı yıldızlar ılıktır (5000 derere IIP 7000 derece arası) portakal rengı ve kırmızı yıldızlar soguktur (2000 derece ıle 5000 derece arası) Aynı şekılde ateşe atı lan bır metal çubuk once kır mızılaşır ve sonra sıcaklıgı arttıkça portakal rengı sarı ve beyaz renklı olur HR dıyagramında, sıcak mavı yıldızlar sol tarafta ılık sarı yıldızlar ortada, soğuk kırmızı yıldızlar sag tarafta yer alırlar Guneş sarı olduğundan, o yıne dıyagramın ortasına yakın bır yerdedır EYAZ 1/1000 000 C Ü C E L E R Şekıl 1: Gbkyuzunun Rosetta taşı: HR dıyagramı yıldızların renklenne karş laklıklarını gosterır ve uç tıp yıldız olduğunu ortaya çıkarır ana dızı yıldızl (koşegensel bant); devler ve super devler (sağ ust koşe) ve beyaz cuceler (c dızının altındakı çızgı). zeme mıktarının farklı olmasıdır Bır ana dızı yıldızının kutlesı ne kadar buyuk olursa yıldızın merkezı o kadar sı cak olur ve hıdrojen o kadar hızlı kaynaşır boylece yıldız o kadar sıcak ve parlak olur Kutleye bu bağımlılık nedenıyle ana dızı gerçekte bır kutle dızısıdır Mavı ve beyaz ana dızı yıldızları Guneş'ten daha fazla kutleye sahıptırler, sarı ana dızı yıldızları yaklaşık olarak Guneş ıle aynı kutleye sahıptırler, portakal rengı ve kırmızı ana dızı yıldızları Guneş'ten daha az kutleye sahıptır En kutlelı yıldızlar yaklaşık olarak Guneş ın 100 katı kadar kutleye sahıptırler, en az kutlelı ana dızı yıldızları ıse yalnızca Guneş'ın kutlesı nın 0,08 ı kadar kutleye sahıptırler Fakat tum ana dızı yıldızları eşıt dere cede yaygın degıldırler Kutlelı yıldızlar nadırdır bunun nedenı hem az sayıda boyle yıldız oluşması hem de uzun B A FG K omurlu olmamalarıdır Sonuç olar.. bınden fazla yıldız ıçınde yalnızra t mavı ana dızı yıldızıdır Yıne de bu I yıldızların bır çoğu çıplak gozle goru bılır Çok parlak olduklarmdan ç uzaktan gorulebılırler Bunun terbine daha az kutlelı yıld lar boldur ama gorulmelerı zordur En bol ana dızı yıldızları H H dıya ramının sağ alt koşesınde yer alan k mızı yıldızlardır ve bunlara kırmızı cuc ler denır Bunların sayıları tum dıger \ dızların toplamından daha tazladır, C laksı'dekı yıldızların yuzde 70'ını terr ederler Ama o kadar solukturlar kı I bırı çıplak gozle gorulemezler Eğer bır yıldız bır kırmızı cuceden daha az kutleye sahıpse hıçbır zam hıdrojenını tutuşturacak kadar sıcak maz ve bu yuzden hıçbır zaman ana < zıye katılmaz Astronomların henuz L lırlı şekılde saptamamış oldukları bu ) Sayılarla guç ana dıKayan yıldızlar: Dunya Cuneş'ın çevresınde donerken, gokyuzundekı bır yıldızın gorunen kon zılış umu bıraz değışır. Bu değışıklık ya da paralakslık ne kadar buyuk olursa, yıldız o kadar yakındır. Hertzsprung ve Russel H Burada kırmızı yıldız Dunya'ya portakal rengı yıldızR dıyagramını ılk çızdıklerın dan daha yakındır ve daha buyuk bır paralaksa de yıldızların onun uzorınde sahıptır. rasgele dağılmadıklarını gorerek şaşırdılar Yıldızların çoğu sol ust koşeden (parlak ve mavı) Russel dıyagramını kullanırlar Bu ılk sağ alt koşeye (soluk ve kırmızı) koşe olarak 1911 yılında Danımarkalı astro gensel olarak uzanan bır bant uzerındp nom Ejnar Hertzsprung ve ondan ba yer alıyorlardı Bu koşegensel bant Gu ğımsız olarak 1913 yılında Amerıkdlı neş'ı de kapsıyordu Astronomlar şımdı astronom Henry Norrıs Russel tarafın tum yıldızların yuzde 90 ının bu banttd dan yayımldndn yıldızlar arasındakı yer aldıgını bılıyorlar Bu nedenle ona farkları ınceleme yontemıydı H R dı ana dizı denıyor yagramı yıldızların ve yıldız evrımının ınAna dızı yıldızları şu yasaya uyarlar celenmesının temel yontemıdır Yıldi7 ne kadar parlaksa o kadar mavı Tıpkı perıyodık tablonun kımyacıların dır Bu yasanın ortaya çıkış nedenı her elementlerı temel karakterlerıne gore ann dızı yıldızının aynı şekılde ener|i ya sıralamalarına olanak vermpsı gıbı HR ratmasıdır Bu tur yıldızların her bırı dıyagramı da yıldızları temel ozellıklerı merkpzınde hıdroıen çekırdeklerını kay ne qore ayırmamıza olanak verır naştırıp helyuma donuşturur Ana dızı yıldızlarının parlaklık ve renk Renge karşı parlaklık: Guçlu lerının farklılaşmasının nedenı yıldızların bır dıyagram kutlelerının yıldız ıçındekı toplam mal 4966 Büyüklilk, Uzaklık ve Parlaklıl G eoe gokyuzune bır goz atılmabi ba zı yıldızların parlak dıgerlerının soluk gorunduğunu ortaya çıkarır Astronomlar bu etkıyı nıcel olarak belırle mek ıçın uzun sure gorunen buyukluk kavramını kullandılar Yaklaşık olarak Mö 120 yılında Hıppparchus yıldızları altı grupta sınıflandırdı en parlak yıldızları bırınu sıraya, en soluk olanları da altıncı sı raya koydu Bu sıstem 1850'lerde daha tam aynştırıldı ve logarıtmık bır olçut getırıldı her buyukluk duzeyı parlaklıkta 2 5 kat artışı ıfade edıyor Gorunen buyukluğu 1 00 olan bır yıldız gorunen buyukluğu 2 00 olan bır yıldızın 2 5 katı buyukluktedır Gece gokyuzunun on parlak yıldızları nın çoğu bırıncı buyukluk sırasında yer alırlar, çıplak gozun gorebılecegı en soluk yıldızlar altıncı buyukluk sırasındadırlar ve bırıncı sıradakı yıldızların yalnızca yuzde 7 / kadar parlak gorunurler Teleskoplar daha soluk gorunen buyukluklerı saptayabılıyor Dunyadakı en buyuk teleskop 30 gorunen buyukluk sırasında yer alacak kadar soluk olan yıldızları sap tayabılıyor Bunlar çıplak gozun görebıle ceklerınden 4 mılyar defa daha soluktur lar Fakat gorunen buyukluk tek başına bır yıldızın parlaklıgını ortaya çıkarmaz hesaplamak ıçın astronomların yıld uzaklıgını da bılmelerı gorekır Soluk g nen bır yıldız duşuk parlaklıaı olup ya da bır yerde olabılır veya parlak o uzakta olabılır Guneş e yakın yıldızla astronomlar uzaklıgı olçebılırler çu Yeryuzu Guneş çevresınde donerke yıldızı bıraz farklı perspektıflerden go lırler Ûrnegın, Yeryuzu ocak ayında Gu bır tarafındadır temmuz ayında onun tersı tarafındadır Bu yuzden ocak temmuza hor yıldızın gokyuzunde gc nen konumu bıraz kayar Bu kayma y < paralaks, ne kadar buyuk olursa, yıld kadar yakındır Yalnızca yakındakı yıl astronomların olçebıleceğı kadar bu paralaksa sahıptırler Uzaklıklar genellıkle ışık yılı olarak Bır ışık yılı ışığın bır yılda katettıgı uz tır Bu da 9 5 mılyon kılometre deme Bu çok buyuk bır uzaklıktır Bır ışık yıl bır mılde bulunan ınç sayısı ka (60 000'den çok) YeryuzuGuneş a uzaklık vardır Yıne de Guneş e en y yıldız bıle 4,3 ışık yılı uzaktadır ve g gokyuzunde gorebıldıgınız yıldızların bırkaç yuz ışık yılı uzaktadırlar Astro