Katalog

TM iç saatimiz eğrisi (FYE) [phase respons curve atın fazını gecıktırmesıne karşılık, oznel gecenın ılerkı saatlerınde ıçsel saatın fazını ılerı goturur, oznel gunduz ortasında ıse etkısı az olur Boyle bır deneyden sağlanan bılgıler ıse, ıç saatın yuklenme bıçımıne ve dış zaman sınyallerı ıle normal gıdışınden saptırılması durumunda nasıl davranaca ğına ılışkın bır fıkır veren, bır faz yanıt (PRC)] çızmek uzere kullanılabılır Şekıl 3'te buna aıt bır resım verılmıştır Burada, parlak ışıga kısa bır sure, sozgelımı bır saat sureyle maruz kalmanın ılerı gıden bır çevrım uzerındekı etkısı goruluyor Bu ornek, normalde gecelerı etkın olan hamster gıbı bır hayvanın etkınlık çevrımıdır Faz Yanıt Egrısı'nden, oznel gece sırasında ışıgın etkısının, maksımum faz gecıktırmeden, hızla maksımum faz hızlandırmaya degıştıgı bır noktaya dogru artışı gorulebılır Ulaşabılecegı faz hızlanma ya da gecıkme saatlerı, hem saatın duyarlılığına, hem de zeıtgeber'ın gucune baglıdır Işığa faz yanıt eğrılerı sırkadıyen rıtımlerın temel ozellıgını oluşturur, ne var kı ınsanlar ıçın bu gıbı eğrılen ancak yakın zamanlarda elde etmeyı başarabılmışızdır Bunun nedenı uygun tıpte deneylerın yapılmasının çok zor olmasıdır Insan gonullulerı ancak ara sıra ışıga maruz bırak malarla kesıntıye uğrayan çok uzun za man dılımlerı boyunca sureklı karanlıkta bırakmak kabul edılebılır bır şey degıldır Bunun yanı sıra, ınsanlarda ıstırahatetkınlık çevrimı, sırkadıyen rıtmlerını gob termeye ozellıkle uygun olan bır şey degıldır Vucut ibisı ya da kan plazmasında kı cortısol duzeyı, rıtm çevrımlerını daha açık gosterır. son zamanlarda alınan sonuçlar bızlerın de dıger hayvanlarla aynı bıçım duzenıne uyduğumuzu gostermek tedır Aradakı temel fark faz ayarı ıçın, orneğın hamster ya da sıvrısınekten daha guçlu ışık sınyallerıne gereksınımımız olmasıdır [ uçağıyla yolculuk yapmak niçin Jetu jet sendromuna neden olur? vidtıvk CJL1I^ Aıncrıka saatıyle ogleden sonra 4 Vııtut sa<ıtı d c c e VJI ısı VıiLiıt saalı ogleden Minr.ı 2 (ILIIS In^ılı/ s ıKı11s k j^ttL S Vuuıt s.ı.ılı (IL yjrısı (IKIIŞ Amcrıka s,ı.ıiı\ k ojileden sonr.ı 2 \ IK ıt vı ıtı Ö g k d e n soıııa 2 I nsanın ışıga faz yanıt egrısı (FYE) "amır saat 'ın başına neler gelebıleceğını anlamaya ve aynı zamanda da doguya uçmanın etkısıyle ve batıya uçmanın etkısı arasındakı farklan açıklamaya yardımcı olabılır Insanlarda FYE'nın keskın degışme noktası, normal olarak sabahın erken saatlenndekı ışı çevrımının en duşuk nok tasıyla ortuşur gorunuyor Bu noktaya varmadan oncekı ışık, fazın gecıkmesıne, var dıktan sonrakı ışık ıse fazın ılerı gıtmesıne neden olur Ydklaşık 6 saate kadar varan zaman kaymalarında, yenı rejımın zaman sınyallerı, çevrimı en ekonomık bıçımde yenıden ayarlayacak şekılde ışlev gorurler Batıya dogru uçuştan faz gerı kalır, doguya dogru uçuşta ıse faz ılerı gıder Boyle olmakla bırlıkte, (doguya ya da batıya dogru) daha buyuk zaman degışıkdoğuya, ya da batıya dogru, orneğın Brıtanya ıle ABD'nın batı kıyısı arasındakı bır yolculuk gıbı sekız zaman kuşagın dan geçen yolculuğun etkısını alalım (Şek 4) Yolcunun her ıkı durumda da tumuyle kendı ulkesındekı koşullara uyumlu oldugu varsayılıyor Her ıkı du rumda da yolculuk yaklaşık 10 saat surmekte ve yolcu ogleden sonra erken sa atte yola çıkmakta ve yola çıktıgı yerın gece yarısına rastlayan bır saatte gıdecegı yere varrnaktadır Batıya dogru uçuş, gunduzu uzatır ve varış oqleden sonrabina rastlar Doguya dogru uçuş ıse, ogleden sonrasını ve geceyı kısaltır dolayısıyla da varış sabaha rastlar Her lıklerınde, ışık ve otekı zaman sınyallennın FYE bakımından "yanlış" zamana rastlamaları tehlıkesı vardır Bızım ornegımızde, bu, doguya dogru uçuştan sonra olur Her ıkı durumda da yolcu, vucut saatı gece yarısına ayarlanmış bır durumda ıken gıdecegı yere varır, dolayısıyla FYE'ye gore ışıgın faz gecıktırıcı etkısı olacaktır Batıya uçuştan sonra, gunduz aydınlığına çıkmak, yenıden ayar lamaya yardımcı olacaktır Doguya uçuş ıse, yenıden ayarlamayı zorlaştıracak ve yolcular gunduzun geç vaktınde ışıgın gereklı faz hızlandırıcı etkısıne sahıp oluncaya kadar dışarı çık mayacaklardır Bızım ?4 saatten uzun olan çevrımımızle ve FYE'mızın konumuyla, gunu uzatacak yerde kısaltacak bır değışıklık yapmak daha kolaymış gıbı gorunuyor ıkı durumda da yolcu, gece yarısı oldu ğunu algılamakta oldugu bır sırada gunduz ışıgına gırer Bu beklenmeyen ışıgın etkısı FYE'ye baglıdır (bak Kutu 2) Bıyolojık saatımızın yenıden ayarlanması bır zaman alır, yolculuğun yonune ve yenı zeıtgeberın gucune dayanır Kararlama bır hesapla doguya dogru ıtmek her bır saatlık ıçın degışme ıçın yaklaşık bır gun, batıya dogru yolculuk ıse. daha az bır sure gerektırır Bununla bırlıkte yenıden ayarlanma sırasında, farklı fızyolojik rıtmlerle davranış rıtmlerının bırbırın den bağlantıları kopabılır ve farklı hızlar, hatta farklı yonlerde yenıden yuklenebılır (bazıları ılerı gıder, bazıları gerı kalır) Genellıkle, gun ışıgında evden çıkan ve yenı re|ime (ve FYE'lerıne) uygun zaman larda etkın olan kımselerde rıtmlerın yenıden eşduzenlenmesı daha hızlı olur Kı sa surelı yolculuklarda ınsanlar yerel saate genellıkle uyum yapamaz, gıttıklerı çozum, kendı ulkelerının zamanında kalmaya ve onemlı toplantıları kendısıne uygun gelen saatlerde olarak programlamaktadır Vardıyalı çalışma, çevrede degışme olmaksızın benzer sorunlara yol açar Aradakı başlıca ayrım jet sendromunda tum zeıtgeberler bırlıkte ış gorurlerken, vradı yalı çalışmada genellıkle ışle ılgılı zeıtgeberler dızısı ıle aıle yaşamı ve dış dunya ya ılışkın zeıtgeberler dızısı arasındakı çatışmadan kaynaklanır Bu uyum sağla mayı çok zorlaştırır Vucut saatının en duşuk noktasında bulundugu sırada kazalar ve kotu kararlar çok daha olasıdır Araştırmalar parlak ışıgın ınsanlar ıçın bır zeıtgeber olarak onemını ortaya koymuş olduğundan, vardıya değışımının bazı sorunları ışık duzenı elden geçırılerek çozulur Çalışma sırasında uygun ışık, onun yanı sıra eve donerken guneş gozluğu takmak ve yatak odasında ıse kalın per deler kullanmak, yenıden ayarlanmaya ve ış duzenıne uyum yapmaya yardımcı olabılır Jet sendromu ve vardıya degışımı boyolojık saatler ve yenıden ayarlanma me kanızmaları yuzunden sorunlara yol açar Temelde yatan fızyolojık mekanızınaların daha lyı anlaşılması, çozum bulmamıza yardımcı olabılır Belkı de gelecekte ha va lımanları ve uçaklar yolcularını qıdp ceklerı yerın yerel zamanına uyarlayacak, tatıllerı daha eglencelı, ış ılışkılerını daha başarılı kılacak uygun zeıtgeberlprle donanacaktır * Sussex Unıversıtesı, Bıyoln/ı Ögretım Gorevlısı mlıkta tutulunca, sırkadyen etkınlık \a maruz bırakma, çevrimı ilerıye ya ınde pek az etkılı olur. Işıgın zamannemlidir; bu da en üstte gösterilmiş ı vucudunun saatlerı ılerı gıdebıhr Or |in bazı korler ya da toplumsal ılışkısı ladan kapalı mekanda yaşayan ınsanher gun gıdorok daha geç saatte kal ve yatarlar, topluınun gerı kalanıyla amanlamayı yıtırırler Ögretmenler ve lebabalar, kuçukler ıçın yenıden ayar >an kuvvetlı sınyallerın gereklı oldugu lyı bılırler Ozellıkle 1319 yaş arasını gençler hafta sonlarında ve tatıller eşzamanlı olmaktan çıkarlar Jet sendromu ve vardıyalı çalışma Bız gene jet sendromuna donelım Ya man kaymaları < ve saat lodern yolculuklar, yenı bır rahatsızlık yaratmış bulunuyor Bır zamanlar lyayı 80 gunde dolaşmak, bır başarı ak duşunuluyordu Bu hızda, bıyolo saatlerımız, gunde ortalama 20 dakık bır yenıden ayarlamayı başarabılı du üysa, uçak yolculukları ınsanları acakları yere, ıç saatlerı hâlâ kendı nleketlerının saatıne ayarlı bır durumken ve bu yuzden de, yerel saatle 12 tle varacak kadar farklı bır fazdayken ptırabılıyor Bu, bedenlerının onları hâatakta uyur durumda olmaları gerekıı soyledığı bır sırada, bırtakım goruşer yapan ve kararlar alan polıtıkacıla ya da ışadamlarının performanslarını a halde aksatabılır Atletlerın de bu gı•aman kaymalarından sonra, en lyı formansı gosterebılecek hale gelebılerı ıçın yenıden ayarlanma zamanına aksınımlerı olur O halde, dış çevrımbuyuk bır degışme olası durumunda m bıyolojık saatlerımızın başına gelen ır? ır zeıtgeber'ın Ptkısı, VPHII oldugu ıç ştırmak uzere, zeıtgpber olarak ışık anarak deneyler yapılabılır Normal nydınlık kaıanlık duzenınde ılave ışık 'allerının etkılprını tam olarak sapta< zordur En açıklayıcı deneyler su ı karanlıkta ışlpyen (yanı ılerı gıden) ;evrım sırabinda kısa bır 'ışık paketı lerek yapılanlardır Çevrımın normal gunduze rastlayan bolumune öznel ıdüz; normaldo gecpylo eşzamanla bolumune ıse oznel gece adını velırız Genellıkle oznel gecenın ılk bo unde bır ışık fışkırmasının, ışsel sa Bir mi, yoksa birçok saat mi? F çevrımın suresıne gore değışır Bunu az ayarı ve zeıtgeberler ustundekı de neylerın çoğu, organızmayı bır "kara kutu" olarak ele alır Uçuş ya da hormon salgısı gıbı bır etkmlıgı ınceler ve zamanlamasının, çevreden gelen sınyallerle nasıl değıştığıne bakarız Bızler şu ana kadar her kutudd ydlnızca tek bır saat bulunduğunu varsayıp durmuşuzdur, oysa durum daha karışıkmış gıbı gorunuyor Tek bır saat, farklı bırtakım etkınlıklerı denetleyebılır, oysa uzun aydınlık ve karanlık dönemlerınde farklı etkınlıkler farklı donemlerde ılerı gıdebıhr Bu da, bu etkınlıklerın kendılerıne aıt bır saatlerı olduğunu duşundurur Sırkadyem rıtmler hucre kulturu ıçındekı hucrelerde ve tekhucrelı organızmalarda tyı bılınır Çokhucrelı bır organızma, bağımsız saatler gıbı ışgörebılen, buna karşılık normal olarak baskın saat tarafından eşzamanla nan bırtakım hucrelere ya da hucre topluluklarına sahıp olabılır Bu egemen saatın yanı pacemaker'ın ("hız saptayıcı"nın, zeıtgeberler tarafından etkılenmesı ve emrın dekı sddtlerle lyı bağlantı kurmuş olması gerekır Çokhucrelı hayvanlarda ıletışım, normalde sınırler ve hormonal baglantılarla araacılığıyla olur ve denetleyıcı pacema ker'lar olasılıkla bpyınde konumlanmıştır Insan dahıl, mcmclıleıde, baskın paco maker'ın, beynın suprachiasmatıc nucleı (SCN) olaıak bılınpn ıkı kuçuk bolgesınde konumldnmış olduyuna ılışkın kuvvetlı ka nıtlaı vardır Bunlat optık yolun yanındadır ve gozlerle dogıudan baglantılıdır Hams terlerle yapılan deneysel çalışmalar, SCN'ın tahrıp olmasının sırkadıyen etkınlık rıtmını de tahrıp pttıgını gostermıştır Dölut SCN dokusunun raklı birkadıyen rıtmı yenıden kurar Bu basıt olarak gıefın, başka bır yerde bır yerdekı gerçek saat ıçın gereklı bır şeyı sağlamış oldugu anlamına gelebılırdı Oysa mutant hamsterlerle yapılan son deneyler, bu sorunu bır sonuca bağlamıştır Normal hamsterlerın y 24 saatlık serbest akış do nemlı bır etkınlık çevrımlerı vardır, buna karşılık mutant hasterleıde bu donem ıkı saat kadar kısadır Mutant ıle vahşı tıp arasında dölutsel SCN dokusu nakıllerı, bu donemı vencının (farklı) dönemıne değıştırır SCN, epıfız bezını kapsayan çoğul saatlı sıstemın bır parçasıdır Epıfız çok kuçuktur ve onbeynın çatı bolumune konumlanmış tır Fransız duşunur Rene Descartes 'ın epıfı?ın, "ruhun bulundugu yer" olduğuna ınandığı unludur, ne var kı, bız bunun vucut uzerınde kapsamlı etkılerı olan bır ıçsalgı bezı olduğunu bılıyoruz Epıfız bezı karanlıkta melatonın hormonu salgılar Melato nın, dolayısıyld gunun uzunluğundan etkılenır ve bazı hayvanlarda kış uykusuna yatmayı tetıklemekte onemlı rol oynar Melatonın salgısı, parlak ışıkla basılanır Insanlarda yakın zamanlarda tanımlanmıs mevsımsel etkılenım bozukluğu ("seasonal affectıve dısorder [SAD] ya da kış me lankoli'ii adıyla bılınen bır tur rahatsızlık vardıı Bu, uzun ve kaıanlık kış gecelennde (ve karanlık gunlerınde) bazı kımselerın yaşadı gı bır ruhsal çokkunluk durumudur özelltkle gunun doğru zamanında uygun parlak ışıga maıuz bırakmak, umut verıcı bu teddvı çızgibi sağlarmış gıbı gorunuyor SAD hastaları şımdı onlara, melatonın sa/ gısını baskılayıp, semptomların hafıf lemesıne yardımcı olacak yapay gun ışıqı dozlan verecek ozel lambalar satın alabılır ler Çevıren: M. Iiahm Spatar 506 7