Katalog

Bh Hayvanların ve bitkilerin etkinlikleri göze rastgele olagiden olaylar gibi görünebilir. Oysa organizmalann yaşamlan, doğdukları andan ölüm noktasına kadar kendi iç biyolojik saatleri tarafından denetlenir. Mıke Jones* er korku fılmlerı bagımlısı bı rının sıze soyleyeceğı gıbı, Kont Dragula gun boyunca tabutu ıçınde uyur, kurbanlarını bulmak ıçın yalnızca akşamlan karanlık basınca kalkar tabutundan Gun ışıgına maruz kalmak onun ıçın oldurucu olur ne var kı, yeraltı sara yının derınlıklprındekı tabutu ıçınde o, dış ortamın zamana ılışkın ıpuçlarından kopmuş bır durumdadır Pekı, ortahga çık manın tehlıkesız olduğu zamanı nasıl oluyor da, kestırebıhyor? Yaşamın çok daha quncel bır duzlemıne donersek, bızler ıçın ]et sendromunun, ya da obur adıyla pşzamanlama sendromunun sıkıntısını çekerız? Vardıyalı çalışan ışçıler, çalışma "gunlerı"nın bıçım duzenıne uyum yapmakta nıçın zorlanırlar?lşte butun bu boruldrın yanıtı, bızım bedenımızın ıç saatlerınde ve bunların 24 saatlık dış çevrımle eşzamanlanma bıçımlerınde yatar Bır cırcırboceği gunun yanlış saatınde oter ya da bır ateşboceğı olmadık bır saatte ışık saçarsa, olası bır eşın ona yanıt verme şansı pek az olur Tozlaşması boceklerce gerçekleştırılen bır çıçek boceklerın besın aradığı bır biradd açmaz sa, bu tozlaşma gerçekleşmez Etçıl bır hayvan, avını savunmasız olduğu bır sırada avlamazsa aç kaldıgının resmıdır Canlı organızmalar gerek çevre, gerekse obur canlılarld aynı zaman tetnpobunu korumaları çogunlukla olum kalım soru nunun anahtarını oluşturur Bu tur bır zamanlama basıt olarak (aydınlık karanlık gıbı) degışen dış konulara dogrudan bır yanıt olabılır boyle olmakla bırlıkte araş tırmalar, bunun çogunlukla ıçsel zamanlama duzeneklerıyle, ya da dış olaylarla çevreden gelen zaman sınyallerıyle eşza manlanmış biyolojik saatler tarafından denetlendıgını ortaya koyuyor Bu, goze ışlerı yok yere karmaşıklaştıran bır şeymış gıbı gorunebılır, oysa bunun kesın ve bellı ustunluklerı vardır Boyle bır saate sahıp olmak organızmaya sırf olayların peşınden gıdecek yerde, onları onceden beklemek olanagmı verır Saat zaman zaman yenıden ayarlandığı surece, za manlama, çevreden sureklı verı gırdısı olmadan surdurulebılır Biyolojik saatler hem tekhucrelı, hem çokhucrelı pek çok canlıda bıtkılerde, hayvdnlarda ve mantarlarda onemlı rol oynar Alglerde ışık salımı, bıtkılerde yaprak devınımlerı ve hamsterlerde koş ma etkınlıgı gıbı gundelık fızyolojık olayların zamanlamasını denetlemekle kalmaz, bazı hayvanlar, ozellıkle de arılann karıncaların ve guvercınlerın pusula olarak guneşten yararlanarak yon bulmaları na da olanak verır Biyolojik saatler bunun yanı sıra, gunun uzunluğunu olçmeye de yarıyormuş gıbı gorunuyor Bu hayvanlarla bitkilerin, mevsımlerın degışmesını saptayabılmelerı, orneğın kış uy kusuna yatarak ya da kurklerının rengını, kalınlığını değıştırerek buna uygun bır bıçımde yanıt verebılmelerı anlamına qelır Saat sureçlerı oylesıne yaygındır kı bun ların ılk atalarımıza zararlı guneş ışımasından korunma olanagını saglayarak, evrım olgusunun temel ogelerınden bırı olması mumkun gorunmektedır Zamanın temposunu yakalamak \ 24 saatlık çevrimler Zamanlama sorunları tarafından denetlenıyormuş gıbı gorunur Cortisol, bobreklerımızın tepesıne oturmuş bır konumda bulunan bobrekustu bezlerınde uretılır Başlıca ışlevlerınden bırı, vucudun yaşamın streslerıne uyum yapmasını saglamaktır Cortisol kan plazmasındakı en yuksek duzeyıne, qun agardığı sırada varır, cınsel uyarı patla masını ve strese uyum yapma yetenegı nın artışını tetıkler Bazı zıhınsel gorevler, kımımız kendı çevrımımızde bu ozel anı hıçbır zaman tam yakalayamadığımızı hıssedebılırse de sabahları, uyanmanın bu başlangıç donemınde başarılır Büyüme hormonu gece uykusunun ozellıkle ılk bolumunde salınır Bu da, anne ve ba banın, çocuklarını makul bır saatte yataga gondermelerını dogrulayan bır du rumdur Normal koşullarda gozlemleyebıleceğırnız etkınlık ve performdns don gulerı, sırf dışsal 24 saatlık çevrıme yanıt tarzında açıklanabılır Boyle olmakla bırlıkte, buradakı en onemlı nokta, bu fız yoljık çevrımlerın, dışsal bır başlama ışaretı olmadan surup gıtmesıdır Sıvrısınek ler sabıt bır ısıda, sureklı karanlıkta tutulursa, uçuş etkinlikleri surer ama bu kez etkınlıklerının en ust noktasına her 24 saat yerine, yaklaşık 23 saatte varırlar (Şek 2) Sureklı ışık altında buyutulen ardın dan sureklı karanlığa alınan sıvrısıneklerde, buna benzer bır donemsellık gorulur Bu sınekler hıçbır dış çevrım yaşamamışlardır, gene de açık ve seçık bır 23 saatlık uçuş etkınlıgı bıçım duzenı sergı lerler Zamandan soyutlanmış bır durumda tutulan ınsan gonulluler de duzenlı rıtımlerı ve fızyolojık çevrımlerını surdururler ne var kı bunu yaklaşık 25 saatlık bır çevrım temelınde gerçekleştırırler Uzun sure magaralarda, dış dunyadan kopmuş bır durumda kalan ınsanların, dışarda zamanın bu denlı hızlı geçtıgıne zor ınanmaları, bundandır Gece ve gunduzun duzenlı olarak bır bırını ızlemesı, bızım çevremızın en onemlı ozellıklerınden bırıdır, hıç denme se de pek az canlı organızma 24 saatlık donem boyunca hep aynı şekılde etkın kalır Orneğın, sıtma taşıyan sıvrısıneklp rın en onemlısı olan Anopheles gambiae, uçuş etkınlığının doruk noktası alaca karanlıkta olmak uzere, esas olarak gecelerı etkındır Erkek sıvrısınekler etkın zamanlarının çoğunu çıftleşmeye ayırır lar, buna karşılık dışıler bunun yanı sıra emecek kan bulmak yumurta uretıp yu murtlamak zorundadırlar Bu etkınlıkler 24 saatlık çevrım ıçınde ozel bır zaman kuşağı sırasında olur Bır otomatık çamaşır makınesının çalışması, biyolojik saatın çalışması bakımından yararlı bır benzeşım oluşturur Ana zaman ayar dugmesı baştan sona kadar olaylar ÇPV rımını denetler, buna karşılık otekı prog ramlar değışık yıkama bıçımlerını tetıkler Insan vucudunda vucut ısısı, uyku ve uyanma, hormon duzeylerı salgılama hı zı ve zıhınsel yetenek bızım biyolojik saatlerımız tarafından denetlenir Bunlar farklı etkınlıklerın doruk noktalarına gunun farklı zaiyolojik saatin serbest çalışma dömanlarında varmak uzere, gecegunnemi, 24 saattir; bu tam ve kesin duz çevrımıne ayak olmayıp, yaklaşık bir süredir.lç biuydururlar Insanların çogu 24 saatlık yolojik saatle, dışsal 24 saati eşzamanlasure ıçınde, daha yan işaretlere "zaman verici" adı verilir. çok gunun erken saatlerınde olurler Bu, vucut ısısının en alt duzeyınde olduğu zamandır çogunlukla ıflas eden bır sıstemın sarda Gundelık zaman sınyallerı gı taşıran son damlasını bu oluşturuyor Saatın yenıden ayarı olsa gerek Vucut ısımız yatdktan kalkma vaktımız Normal yaşamda biyolojik saat, gece yaklaşırken yukselmeye başlar en yukve gunduz, duzenlı aralarla yenıden sek noktasına ogleden sonrasının ılerle ayarlanır, yanı yukleme yapılır Bununla yen saatlerınde ve akşam uzerı ulaşır bırlıkte, degışmeyen koşullarda saat serVucut ısısı atletık performansı kuvvetle bestçe çalışır. Biyolojik saatın serbest etkıler ve rekorların kırılması daha çok çalışma donemı, 24 saattir, bu tam ve kasların en sıcak olduğu gunun daha qeç kesın olmayıp yaklaşık bır suredır Bu saatlerınde olası olur Buyuk atletık olay nedenle, bu saat mekanızmasına (ya da larda en buyuk hızlara genellıkle elemerıtmı'ne) sirkadyan (circadian) adı verılerden çok, fınallerde ulaşılır Bu, sırf fı lır (circa dıem 'yaklaşık bır gun" anlamınalın ekstra adrenalınınden ve baskısın na gelır) Gozlemleyebıldıgımız çevrım dan çok daha fazla şeylere bağlı olabılır ıle, onun temelınde yatan zamanlama Bunun yanı sıra, biyolojik saate de bağlı mekanızması (saat, rıtm ya da pacemaolabılır Elemeler genellıkle sabahları, fı ker [hız saptayıcı]) arasında ayrım yapnallerse, televızyon seyretme zamanının, mamız onem taşıyor Iç biyolojik saatle, en yuksek kas ısısı zamanlarıyla ortuştu dışsal 24 saatı eşzamanlayan işaretlere ğu ogleden sonrasının ılerlemış saatlerınzeitgeber ("zaman verıcı") adı verılır de yapılır Zeıtgeberler olmadan ıç ve dış saatter Hormonlarımi7 da bıyolo|ik saatımız arasındakı baglantı kopar Çoğu organızmalar ıçın en onemlı zeıtgeberler gece gunduz karanlık aydınlık çevrımıdır buna karşılık bazı turlerde, beslenme du zenlerı toplumsal uyartılar ve zorlu etkın lık gıbı daha başka başlatıcı ışaretler de o ture ozgu roller oynayabılır Zeitgeber ler ıç saatın fazını yenıden ayarlar Faz, basıt anlamıyla, çevnmın konumunu anlatır bır ev saatının faz konumunu, akrep ıle yelkovan gosterır 24 saatttpn daha kısa bır çevnmın, gerçek dunyanın 24 sddtlık gunune uyması ıçın hafıfçp gorık tırılmesı gerekecektır Aynı şekılde, daha uzun bır sırkadyen rıtmının 24 saatlık gu Şekil 2: Sivrısıneklerın uçuş etkinlikleri normal olarak akşam karanlığından hemenne uyması ıçın ılerı alınması gerekecektır sonra başlar, ortalık karardıkça en yuksek noktasına ulaşır. Tam karanlıktj, sivrısı Biyolojik saatle zeitgeber arasındakı neklenn uçuş etkinlikleri, hâlâ en yuksek noktasındadır; boyle olmakla bırlıkte, bu karşılıklı ılışkının onemı, zamanlarının ço ğunu buyuk bır sureklılık ıçınde geçıren, doruk noktası, bu kez her 24 saat yerine, her23 saatte ortaya çıkar. Şekıl 3: Hamster gıbı bır hayvan, çevrımi serbestçe ılerler. Farklı za da genye dogru degıştırebılır, ya d laması, yapacağı etki bakımından s olan fazyanıt eğrısınde goruluyor. dış dunyaya ancak bellı ana zamanlar çıkan hayvanlarda ozellıkle açık bır çımde gorulebılır Hındıstan da maga larda yaşayan yarasalar ısısı ve ne degışmeyen mutlak bır karanlıktd tun ler Magaraların derınlıklerınde zam ışaretlerının bulunmamasına karşın ya salar her gun akşam alacakaranlıgın ve sabah gun agarırken bocek yem uzere dışarıya çıkarlar Boylece yarasa bulundukları kendı doğal yaşama orta larında, yanı kendı habıtatlarında, akş, karanlığından once etkın duruma gelıı ve mağaranın ağzına doğru harel' ederler ışıgın biddetı azaldıgı sırada dışarı çıkarlar Aynı şekılde, şafaktan c ce de etkınleşırler ama ışıgın şıddetı tarkon magaralarına donerler 24 saa buyuk bolumunu karanlıkta geçırırl yalnızca akşam ve şafak alacakaranlı nın donuk ışığına kısa bır sure maruz I lırlar Onların "saatlerını" ayarlamaya ertesı gun yıne doğru saatte dışarıya ç malarını saglamaya bu yetmıyormuş ç gorunuyor Degışmeyen koşullar altında tek ba na tutulan yarasalarda, dönemı 24 sa ten bıraz daha kısa tamamlanan bır kınlık çevrımi gorulur Dolayısıyla, yart saatının her gun genye alınması gerel Buna karşılık ınsan saatı yaklaşık 25 • atlık bır çevrımle gerı kalmaya eğılımlıı sabah sınyallerı ve ozellıkle de par ışık saatı ılerı alır Sıvrısıneklerle yarasalarda zamanlaı sureçlerı, oldukça duşuk ışık şıddetler duyarlıdır, buna karşılık ınsanlar ışıgın ayarlayıcı etkılerıne çok daha az duy lıymışlar gıbı gorunuyor Bır sure ışı ınsanldrı hıç harekete geçırmedıgı saı dı Deneyler davranışsal ve toplum sınyallerın pn onpmlı ınsan zpıtgpbflr olduğunu gosterıyormuş gbııydı Bunt la bırlıkte son çalışmalar ışı<jın ınsar ıçın gerçekten başlı başına bır zeıtqel olduğu yolunda açık kanıtlar sagkımı^ Buradakı fark bızım bıyolopk saatlenı zın ayarlanması ıçın onemlı mıktardj p lak ışıga gun ışıqına ya da ona esdo olan ışığa gereksınımımız olmasıdır L rada normal yapay aydınlatmanın IŞP ramadığı sanılıyor Dracula biyolojik atını, ınsan yanınddn çok kendı yau dogasına borçlu olsa gerek Uygun zaman ıpuçları olmaksızın 5066