Katalog

DOĞA Z E N G I N Ll K L E R İ Pamukkale nasıl kurtamlır? Tarih ve Tabiat Müzesi Pamukkale: Travertenlerin Oluşumu, Günümüzdeki Durumları ve Gelecekleri Erhan Altuncl* T urkıye'de yerlı ve yabancı turıstlerın en çok ılgısını çeken doğal oluşumları ve tarıhı yerlerı sıraladığımızda be yaz renklı travertenlerı, sıcak suları ve antık şehır Hıerapolıs ıle Pamukkale ılk sıralarda yer alır Bolgedekı sıcak suların şıfalı ozellıklerı ve en az 400 000 yıldan bu yana aralıksız oluşumlarını devam ettıren traverten lerın güzellıklerı kuşkusuz ınsanların ılgısını çekmekte ve beğenısını kazanmaktadır Dolayısıyla bolge çok erken tarıhlerden bu yana onemlı bır yerleşım merkezı olmuştur Bır yanda değışık tarıhlerde bolgede yaşa yan ınsanlara aıt kultur ve yaşam kalıntılarının sergılenmesı, dığer yandan da sıcak su ve traverten gıbı doğal oluşumların varlığı Pamukkale'ye "Tarih ve Tabiat Müzesi" özellığl kazandırmaktadir 1. Travertenler ve oluşumları Aktıf tektonık ve stcak sular arasında çok yakın bır ılışkı vardır, çunku ust kabuktakı kırık ve çatlaklar sıcak suların yuzeye çıkmalarına olanak sağlarlar Denızlı Hav zası aktıt çekme tektonığının etkısı altındadır ve Pamukkale travertenlerı bu havzayı kuzeyde sınırlayan kuzeybatıguneydoğu doğrultulu Pamukkale normal fayının du şen bloğu uzerınde en az 400 000 yıldan bu yana kesıntısız olarak değışık bolgelerde oluşmaya devam etmektedırler [1] Açılma çatlakları ve fay segmentlerı boyunca yuzeye çıkan kalsıyum karbonatça zengın sıcak sular yuzeye çıktıkları yerterdekı ko şullar ve yuzeydekı akış koşullarına gore değışık morfolojıler sunarlar Pamukkale de 5 değışık traverten morfolojısı mev cuttur [2] Bunlar (1) teras tıpı travertenler, (2) sırt tıpı travertenler, (3) kendıliğınden oluşan kanal travertenler, (4) fay onu travertenlerı ve (5) aşınmış traverten tabakaları Bolgeyı turıstık açıdan onemlı kılan, Hıerapolıs antık kentının batı ve guney ya maçlarında yer alan Pamukkale yı tanıtıcı kılavuz ve posterlerde gosterılen teras tıpı travertenlerdır Teras tıpı travertenler: Pamukkale Ko yu'nun kuzeyınde yer alırlar (Şekıl 2) ve Hıerapolıs şehır merkezındekı çatlaklar bo yunca yuzeye çıkan sıcak suların [3] kanal lar ıle taşınarak yamaç aşağı akmasıyla oluşurlar Kalsıyum karbonatça zengın su ların yamaç uzerındekı eğımlı yuzeyler ve duzensızlıkler uzerınden ortu ve kuçuk şe laleler şeklınde akması sonucu ana teras uzerınde kuçuk teraslar traverten havuzları yarım kure şeklınde yapılar sarkıtlar vb gıbı değışık yapılar oluşur Traverten oluşumunun yılda ortalama olarak 1 31 5 mm oldugu goz onune alındıgında [4] Pamuk kale'dekı teras tıpı travertenlerin bugunku kalınlığa erışebılmesı ıçın en az 30 000 yıl gerekmektedır Suyun sureklı aktığı yerlerde travertenler beyaz renklıdır ancak her hangı bır nedenle suyun kesılmesı sonucu beyaz renklı traverten o guzel gorunumunu zamanla kaybeder ve kırlı beyaz ve grıden sıyaha kadar değışık tonlarda renkler alır Sırt tlpi travertenler: Pamukkale Ko yu'nun yaklaşık 1 km kuzeyınde ve Kara hayıt Koyu'nun ıçınde ve guneyınde genış alanlar kapsar (Şekıl 2) Karahayıt Koyu ıçındekı sırt tıpı travertenler gunumuzde aktıf olarak oluşmaya devam etmektedırler Butun aktıf ve aktıf olmayan sırt tıpı travertenlerin uzun eksenlerı boyunca merkezı çatlaklar mevcuttur Sırt tıpı traverten lerı oluşturan sıcak sular bu çatlaklar boyunca yuzeye çıkmışlardır (ve çıkmaya devam etmektedırler) Çatlak boyunca yukarıya doğru yukselen su, çatlağın her ıkı duvarında onıkse ben zer bantlı traverten oluşturur Yuzeye çıkan su, çatlağın her ıkı tarafında akar ve yuzeyde tabakalı travertenler oluşur Bu ışlemın uzun sure devam etmesı zamanla çatlak boyunca sırt oluşmasına neden olur Çatlak ıçınde oluşan bantlı traverten sert ve sı kı dokuludur Buna karşılık tabakalı travertenler gozeneklı olup eğımlerı çatlaktan dışa doğrudur yanı traverten sırtı bır nevı çatı şeklındedır Aktıf olmayan sırt tıpı travertenlerdekı merkezı çatlaklar açıktır Bu açıklıkların derınlıklerı yaklaşık 30 m'yı, açıklıkları ıse 10 m'yı bulmaktadır Merkezı çatlaklarda gorulen bu açıklıklar yapay ve dogal etkenler sonucu bu boyutlara ulaşmıştır Merkezı çatlaklar ıçınde oluşan onıkse benzer bantlı travertenler tarıhsel devırlerde ınsanlar tarafından ışletıldığı ıçın bu açıklıkların bazıları yapaydır Aktıf olma yan sırt tıpı travertenlerde traverten oluşu mu durmuştur ancak çatlaklar aktıf açılma tektonığının sonucu olarak dogal açılmaya devam etmektedırler Kendılığınden oluşan kanal travertenler: Hıerapolıs ve Karahayıt'ta gorulurler ve Hıerapolıs'tekı kanal travertenlerin bazıları aktıf olarak oluşmaya devam etmektedır ler Doğal ve ınsan yapımı kanalların ıçınde akan kalsıyum karbonatça zengın su, kanalın tabanında ve kenarlarında traverten bırıktırır (Şekıl 2) ve kanal kendılığınden yukselır Bugun Hıerapolıs'te 15 m yuksek lıge varan kendılığınden oluşmuş kanal tra vertenler mevcuttur Duvar şeklındekı bu doğal yapıların genışlıklerı bırkaç cm ıle 1 m arasında degışırler 2. Bugünkü durumları ve gelecekleri Aktıf olmayan travertenler: Şekıl 1 de goruldugu gıbı Pamukkale nın kuzeyınde ve Karahayıt Koyu nun guneyınde yer alan aktıf olmayan travertenler top lam olarak yaklaşık 10 km2 lık bır alan kaplarlar Traverten sırtlarının uzunlukları bırkaç rrıetre ıle 1 5 km arasında tabandan yukseklıklerı ıse 40 m yı bulmaktadır Traverten sırtla rının taban genışlıklerı ıse bırkaç met re ıle yaklaşık 300 m arasında değış mektedır Bolgedekı sırt tıpı traver tenlerın bırçoğunda muhtemelen Ro ma donemıne aıt taş ocakları mev cuttur (Şekıl 1 ve 3) ve bu ocaklar dan alınan taşlar Hıerapolıs'tekı bınalarda kullanılmıştır Ayrıca traverten sırtlarında guncel taş ocakları da mevcuttur (Şekıl 1) Aktif travertenler: Pamukkale dekı beyaz renklı teras tıpı travertenler ve kendılığınden oluşan kanal traverten lerın oluşumları devam etmektedır ancak bu travertenler varolma savaşı vermektedırler Çunku travertenler uzerınde her gun yığınla ınsan yuru mektedır Traverten uzerınde yurumek, oluşumu çok uzun zaman alan ve onlara guzel goruntuyu veren kuçucuk gölcuklerın oluşumunu engelemekte onların yok olmasına ve tra verten yuzeylerının kayganlaşmasına ve kararmasına neden olmaktadır (Şekıl 4) Travertenlerı korumak ıçın alın Şekil 1. Pamukkale bölgesınde teras tıpı ve sırt tıpı traverten alanları. Koruma planı onay sınırı 6 nolu kaynaktan alınmıştır. mış onlemler: Bılındığı gıbı Pamukkale bolgesı Kultur Bakanlığı tarafından sıt alanı ılan edılmış ve bolgedekı travertenler ıle Hıerapolıs antık kentı koruma altına alınmıştır [6] Ayrıca Kultur Bakanlığı, travertenlerin doğal guzellık lerını korumak, travertenlerde gorulen kırlenmenın ne denlerını araştırmak ve onlem almak amacıyla uzun yıllardan berı bolgede çalışmalar yapmaktadır Kultur Bakanlığı korunması gereken bolgenın sınırlarını belır lemış (Şekıf 1) ve bu alan ıçerısınde çalışmalarını surdurmektedır Bu projenın Şekıl 2. Kendılığınden oluşan aktıf kanal traverten. amacına ulaşıp ulaşmadığı ancak alınması gereken on dağıtmayı tercıh etmıştır Su dağıtımının lemlerın uygulamaya aktarılıp sonucun travertenden oluşmuş dogal kanallar ıle gorulmesıyle ortaya çıkacaktır Ancak, yasağlanması Şekıl 2'te goruldugu gıbı gorupılan çalışmalar travertenlerı korumak ve num ve çevreye uyumluluk açısından daha kurtarmak ıçın yeterlı değılse sonuçlarını uygun olacaktır verıp vermeyecegını beklemek maddı ka yıp, zaman kaybı ve travertenlerin yok olŞekıl 5 Aktıf olmayan sırt tıpi traverten ması demektır Şu ana kadar yapılan çahşÇöpluk olarak kullanılan Roma donemıne malar sonucunda travertenlerı boydan boaıt bır taşocağı (Şekri 2'de RTO2 ıle gösya kesen asfalt yol ıptal edılerek yerıne beterılen ocak) Çop boşaltan kamyon Kara tondan yapay havuzlar ınşa edılmış, Hıerahayıt Beledıyesı'ne aıt Arka planda Papolıs antık kentıne kuzey ve guney gırış kamukkale'dekı teras tıpı travertenler pıları yapılmış, teraslara su dağıtımını sağlayan ustlerı kapalı betondan yapılmış ka3.Öneriler nal şebekesı tamamlanmıştır Kultur Bakanlığı'nın başlattıği ve devam En az 400 000 yıllık doğal, 2000 yıllık taeden projesı ıle şu ana kadar almış oldugu rıhı geçmışı olan bu Tarih ve Tabiat Muzesı onlemler bolgedekı travertenleri korumak adım adım yok olmaktadır Kultur Bakanlııçın yeterlı mıdır? Yukarıda ana hatlarıyla ğı'nın başlatmış oldugu kurtarma ve koru ortaya konmaya çalışıldığı gıbı Pamukkale ma çalışmaları ve şu ana kadar almış oldubolgesındekı tarıhı ve doğal yapılar goz ğu onlemler yeterlı değıldır Travertenlerin onune alındıgında bu sorunun yanıtı "hadaha uzun sure aynı guzellıgını koruyabıl yır"dır Çunku (1) Şekıl 1'de goruldugu gımesı ıçın 18 Eylul 1993 tarih ve 339 Sayılı bı, belırlenen koruma sınırı bolgedekı buCumhurıyet Bılım Teknık'te çozumler onetun travertenlerı ıçıne almamaktadır Özel rılmıştır lıkle sırt tıpı travertenlerin buyuk çoğunluğu 1 Her şeyden once travertenler doğal belırlenen sınırın dışında kalmaktadır Dobırakılmalılar Travertenler ıle doğrudan telayısıyla her bırı bırer dogal anıt' nıtelıgın mas halınde olan butun modern yapılar dekı sırt tıpı travertenler taş ocağı olarak (yol, motel restaurant vs ) kaldırılmalıdır ışletılmekte ve adım adım ortadan kayıp 2 Travertenlerı oluşturan yeraltısuyunun edılmektedır (2) Şekıl 1'de RTO 2 ıle gösbeslenmo ilanı belırlenerek bu alanın temız terılen tarıhı taş ocağı koruma sınırının ıçın de yer almasına ragmen gunumuz de özellıkle Karahayıt Beledıyesı ve çevredekı oteller tarafından çöpluk olarak kullanıl maktadır (Şekıl 5) Çop ıçındekı sıvı maddeler ve ayrı ca yuzey suları ıle çopun yıkanması sonucu oluşan sı zıntılar dırekt ola rak yeraltısuyuna yanı bolgedekı sıcak suların kay riıikldrına karış maktadır Kırlenmış sular dogal kaynaklar ve sonda|lar ıle yuzeye çıkacak ve telafısı munıkun olmayan deqışık problem Şekıl 3. Aktıf olmayan sırt tıpı travertende Roma donemıne ler doguracaktır aıt taş ocağı. Ocak, merkezı çatlak ıçınde oluşan bantlı traver(3) Belırlenen kotenlerı çıkarmak amacıyla açılmıştır. ruma sınırının ıçınde ve hemen yakınında ınşa edılen oteller (Şe kıl 1) yeraltısuyunu sondaj ıle almaktadırlar Bu da doğal kaynakların kurumasına dolayısıyla bazı aktıf traverten oluşumlarının so na ermesıne ne den olacaktır (4) Kaynaklardan çıkan sular Romalılar ve Bızanslılar donemınde teras . tıpı travertenlere travertenden oluşmuş kanal ıle Şekıl 4. Aktif teras tlpi travertenlerden bır gorunum. Insanladdğıtılmışken Kulrın dokunmadığı yerlerdekı kuçuk olçeklı yapılar guzellıklerını tur Bakanlığı ustu korurken (fotoğrafın sağ kısmı), ınsanların sureklı bastıkları yerkapalı beton ka lerdekı bu yapılar yok olmuşlardır (fotoğrafın ust ve sol alt kısnallar ıle mı) ve bu kısımlar kayganlaşmışlardır. 5048