Katalog

BİLİM KÜLTÜR Bilim dünyasından çeşitlemeler Vehbı Belgıl Ulkemızde eskıden yağ dıye ne yenırdı? Başlıca Trabzon yağı, Urfa yağı, tereyağ, kuyruk yağı, zeytınyağı Bu yağların kendılerıne özgu keskın kokuları vardı Alışık burunlara çok tyı etkı yapan bu kokular, alışmayanları rahatsız edıyordu Nufusumuz artmaya başladıktan sonra Trabzon ve Urfa yağları yetmez oldu Ama, o sırada ayçıçeğı yağı, mısırozu yağı gıbı sıvı yağlar bulundu Sonra da bunların hıdrojenle katılaştırılan turlerı çıktı Bu yenı yağlar Trabzon ve Urfa yağlarına göre çok ucuzdu Buna eskı yağların kokusu ve lezzetı de sındırılınce halkımız sıvı yağa yoneldı Unılever adlı bır yabancı şırket Bakırkoy'un gobeğınde o zamana göre muazzam bır fabrıka kurdu Vıta ve Sana yağları pıyasamızı tuttu Başka yağlar da vardı Işler boyle gıtseydı ya? Gıtmedı Hıdrojenle dondurulmuş sıvı yağların obür yağlara göre damarları daha çok doldurduğu ılerı suruldu Kore Savaşları'nda otopsısı yapılan gencecık çocukların damarlarının katılaşmış yağ zerrelerı ıle tıkalı oldukları anlaşılmışmış Fırma rekabetı mı buna yol açmıştı? Anlaşılamadı Ama katılaştırılmış yağlar pıyasamızı tutmuştu Katkılı da olsa Trabzon ve Urfa yağları çekılmıştı, fıyatları da yaklaşılır gıbı değıldı Yağlar ve damarlar katılaştırılmış yağların paketlerı uzerıne, "zararlı yağ asıdı mıktarlannın" belırtılmesını ıstedı Buna en sert yanıtı VVashıng ton Kalp, Akcığer ve Kan Enstıtusu'nden Nancy Ernst şu karşılığı verdı "Bu tur asıtlerı kaç Amerıka'lının ne mıktar aldığı kesınlıkle bılınmıyor Yalnız şu bılınıyor Tuketım mıktarı belırsız Böyle olunca, bu tur yağ asıtlerımn yol açtığı kalp ölumlerı de kesın sayılamaz Boyle suçlamalar hem ınsanlan, hem üretıcilerı tedırgın edıyor Durum yıne karışıyor Katılaştırılmış yağlar zararlı mı, değıl mı? Ama, vur abalıya orneğı yağlar bır kez daha vurulmuş oluyor Paketlere yağ asıtlerımn mıktarı yazıldı dıyelım Ne olacak? Sıgarada zararlılar belırtılıyor da ne oluyor? Içen mı azaldı Insanı sıgaraya zorlayan durumlar o kadar guçlu kı' Son aşama Derken efendım, 7 8 ay once Harvard Unıversıtesı'nden araştırmacılar, margarın turu yağların çok tehlıkelı olduklarını, bırçok kalp hastasının bunlardan olduklerını acıkladılar Bunun uzerıne, Amerıkan Halk Sağlığı gazetesı kaleme sarıldı, Son 1015 yıl ıçınde teknolojı dunyasında en çok kullanılan sözcuk Sıbernetık oldu Teknolojıdekı buluşlar ınsanın, hep, bır organını guçlendırdı Mıkroskop en kuçuğu görmesını, gozluk normal gormesını mumkun kıldı Takma dış, gerçek dışın yerını aldı Hoparlor, kulaklık ınce seslerı alabılmemıze yardım ettı Takma bacağın neye yaradığını adından anlıyoruz Teknolojı, en son, ınsanı butun öbur canlılardan ayıran kılıt bır organa el attı Zekâya Kalp, böbrek, akcığer yapan ınsanoğlu zekâyı neden yapamasındı? Bu yolda ılk adım, Amerıkalı mametımatıkçı Norbert VVıener (18941974) tarafından 1948'de atıldı Yapay zekâ bılımı Sıbernetık doğmuştu Nedır zekâ? Yanlışı doğrudan ayırma, âletler yapma, sorunlara çozum bulma yeteneğı değıl mı? Insan bunları nasıl yapıyor? Gözun, Sibennetlk nedir? kulağın, burnun dennın kendısıne ılettığı bılgılerı ışleyerek Amerıkan hukumetı, VVıener den, duşman uçaklarına tam ısabet sağlayacak bır alet yapmasını ıstemıştı Bunun ıçın şunların bıhnmesı gerekıl ıdı 1) Duşman uçağının hızı ve yonu, 2) Yerdekı ve havadakı ruzgârın hızı ve yönu, 3) Uçağa atılacak mermının hızı ve 4) öbur faktorler VVıener'ın makınesı, bu bılgılerı ışleyerek görevını yaptı Bız de böyle bır sorunu aynı bıçımde çozmuyor muyuz? Karşıdan karşıya geçerken arabalann hız ve yonlennı, kendı hızımız ve yonumuzu hesaplıyor ve başarılı bır geçış yapıyoruz Buna göre, bır bılgısayarı şöyle tanımlayabılınz Kendısıne beslenen bılgılerı ışleyıp eyleme donuşturen makıne Tanımı ornekle somutlaştıralım 1) Bır fabırkadakı 10 bın ışçının adlarını, 2) Ucretlerını, ") Kesılecek vergılerını, 4) Emeklı keseneklerını, 5) Avans almışlarsa bunun ıçın tutulacak mıktarı bılgısayarın yapmasını ıstıyoruz Bu bılgılerı makıne ışlıyor, en çok 45 dakıkada sonucu bıldınyor Oysa, bu ışı, muhasebecıler belkı bir ıkı ayda bıtırebılır dek aldılar, o kadar kı, kendı tanrılarını Mısır tanrıları ıle birleştırıp bu bırleşık tanrılar ıçın bırleşık tapınaklar yaptılar Kuzey Afrıka'da Llbya çolundekı ZeusAmmon tapınağı bunlardan bırı ıdı Bu tapınağı, daha çok, kervan halkı kullanıyordu Kervan sahıplerı, gecelerı ısınmak ıçın, deve tezeğı yakıyordu tapınakta Tezek ıslerının kapladığı duvar ve tavanlarda tuza benzer beyaz knstaller (bıllurlar) bırıkmıştı zamanla Romalılar, bunlara "Ammon'un tuzu" anlamında "sal ammonıak" adını verdıler Bu tuz, antıkçağda buyük bır tıcaret metaı ıdı Aradan yuzlerce, bmlerce yıl geçtı 1774'te, Ingılız kimyacı Pnestly amonyak gazını bulunca, sonradan bu gaza amonyak dendı Boylece de, eskı bır Mısır tannsının adı bilım kitaplarına geçtı. Amon adı yaşıyor mu bugün? önce Amon'u belırtetım Sözcuk, eskı Mısır dınınde bır tanrının adı ıdı Teb kentı tannsının adı Mısır'da her kentın kendıne aıt bır dını ve tanrıları vardı önemı, gucu artan bır kentın tanrılarını ve dıninı obur kentlerın de tanıdığı oluyordu Böylece, bolgesel bır tanrı, ulusal tanrı halını alıyordu Amon, aslında Teb kentı tannsı ıken zamanla butun Mısır'ın tanrısı oldu Buyuk Iskender'ın fetıhlerınden sonra Mısır kulturu Orta ve Yakındoğu'ya yayılınca Yunanlılar bu kultürun etkısın Evet hayvanın da ağzı, dılı, ses çıkaran gırtlak tellerı var Fakat, konuşamaz Muhabbet kuşu, papağan konuşur Fakat, gerçek anlamda bır konuşma değıldır bu Konuşan kuşlar, sadece ınsanlardan veya başka hayvanlardan oğrendıklerı bazı seslerı çıkarırlar Taklıt yolu ıle Oysa, bızım, konuşmaktan maksadımız, karşılıklı konuşmaktır Bunun ıçın, beynın araya gırmesı gereklıdır Konuştuğumuz zaman, konuşan blz değılız, beynımızdır Beyın, sadece ınsanda bunu yapacak kadar gelıştığı ıçin ınsan konuşur, öbur hayvanlar konuşamaz Onlar, ısteklenm, korkularını, ya kanlarını seslerle belırtırler Kopek havlar, kedı mıyavlar, eşek anırır, at kışner, kuzu meler, aslan böğurur, an vızıldar, bulbul öter Ama, ışte hepsı o kadar Ancak, kedı çeşıtlı bıçımlerde mıyavlayarak ara ısteklennı açıklığa kavuşturur Bız de o zaman hayvanın eş, yıyecek, su aradığını yahut içerıye gırmek ıstedığını anlanz Hayvanlar neden konuşamaz? TIP BAYRAMI ET K I NL I K L ERINDE N bır kere, erışkınler ıçın var olan haklar çocuklara gelındığınde onlardan sankı esırgenmektedır Tıp hızmetlerı sırasında, geleneksel babacıl nıtelıktekı tıbbı mudahale ve yaklaşımlar erışkın yaştakı hastalara kıyasla, çocuk hastalarda daha belırgın bıçımde karşımıza çıkmaktadır Hasta özerklığını tanır bıçımde davranılması, onun aydınlatılıp, bılgılendırllmesı daha çok ebeveynlere karşı yapılmakta ve çocukların bılme ve nza hakları ellennden alınmaktadır Yeğın'e gö re, bazı ıstısnalar dışında 10 yaş ve ustu çocuklar tıbbı mudahale ıle ılgılı anlatılanları anlayabılır, kabul veya ret bıçımınde kışısel yargısını dıle getırebılır Bır erışkın gıbı, bılgılendırılmek, gızlılığının sağlanmasını beklemek, kışılık haklarına saygı gösterılmesını ıstemek, çocuk ıçın de en doğal bır durumun olması gerekır Prof Dr Erol Işın'ın (Goğus Cerrahısı ABD) erışkın hastalara donuk olarak hasta haklarını değerlendırmesınden sonra, panel yönetıcısı Prof Dr Sunar Birsöz (Psıkıyatrı ABD), konuyu psıkıyatnk hastalar açısından tartışmıştır Tıp uğraşının nrteliğının bır yerde, hastanın bedenıne karşı yapılan "mudahale" olduğunu belırten Birsöz, tıbbı mudahalenın bazı durumlarda hastanın kışılık haklanna zarar getırebıleceğını dıle getırdı Tam koyma ve tedavı sureci içındekı hastalar klmı zaman, kendılerlne doğrudan bır yarar getırmeyecek olan, araştırma amaçlı, tıbbı mudahaleler ıle karşı karşıya kalmakta ve hastanın tüm bu olup bıtenlerden haberı olmamaktadır Tıbbı mudahalenın her bıçımınde hastaların aydınlatılması, goruş ve nzasının alınması onlann en doğal hakkı olması gerekırken, psıkıyatrı alanında bu konuda, ayrıca başka bazı guçlükler de yaşanmaktadır Psıkıyatrıdekı tam ve tedavı gırışımlerını hasta, farklı ve çarpık bıçımde algılayabılmektedır Hastanın aklı yönden yeterlılık ve yetkınlığının tespıtının sınırlarının değışkenlığı psıkıyatrı hastasının haklarını kullanabılme konusunda çözum bekleyen ıkılımler yaratmaktadır Hasta hakları paneli T ıp bayramı etkınlıklerı kapsamında 14 Mart 1995 gunu Akdenız Unıversıtesı Tıp Fakultesı'nde, Hasta hakları konusunda bır panel duzenlendı Tıp etığının guncel konularından bırı olan hasta hakları, değışık tıp alanları açısından tartışıldı Panelın ılk konuşmacısı Dr Erdem Aydın (Deontolo)iTıbbı Etık ABD), tıp etığı kavramının tarıhsel ve guncel boyutunu dıle getırdı Aydın, tıbbın gunumuzde, daha once gorulmedık derecede toplumsal değer ve kavramların etkısı altında kaldığını, bu surecın gerçekte 2500 yıl once Hıpokratık Tıp Etığı ıle başladığını belırttı Tıbbı mudahale ıle ılgılı hastanın goruş ve ısteğının dıkkate alınmadığı, bılgılendırılmedığı bu yaklaşım bıçımı son onlu yıllarda gerek tıptakı bılımsel gelışmeler gerekse kışı haklarının önem kazanması sonucu değışıme uğradığını, sonuçta, hasta özerklığı (autonomy), özerklığe saygı ılkesı gıbı kavramlar gelıştığını belırttı Aydın son olarak, "sağlık hakkı" ıle "hasta hakları" kavramları arasındakı ayrıma değındı Genelde, sağlık hakkı, devletın bıreylerın sağlıkları ıçın gereklerı yapması anlamına gelırken (1961 ve 1982 anayasalarında Turkıye Cumhurıyetı yurttaşlarına tanınmıştır) hasta haklan ıse, hekım/tıp ıle hasta arasındakı ılışkıden kaynaklanan, hastanın aydınlatılması, onamının alınması, gızlılığın korunması gıbı kışı haklarına yönelık değerlere zarar verıimemesı anlamına gelmektedır Çocuk hastalan yonunden hasta haklarını ele alan Prof Dr Olcay Yeğin (Çocuk Hastalıkları ABD), erışkınler ıçın soz konusu etık kavram ve ılkelerın çocuklara gelındığınde konuya yenı boyutlar eklendığını belırttı Yeğın'e gore 431 13