Katalog

PSİKOLOJl İnsan onuru ve empati açısından kamera şakaları Bazı şakalar insan onurunu zedeler. Bize yapılsm ya da yapılmasm, bazı şakaları izlemek, izleyici olarak bizim onurumuzu da zedeler mi? Doç. Dr. Üstün Dökmen elevizyonlarımızda gizli kamera şakaları arttı. Bunların, yerlisi, yabancısı var; nükte taşıyan, eğlendirici olanları var; bir de, kişi onurunu zedeleyen ve empatik anlayışı körelten saldırgan şakalar var. Bu yazıda, son grubu oluşturan şakaları, psikoloji ve eğitim açısından irdelemek, olumlu ve olumsuz yönleriyle eleştirmek istiyorum. Eleştireceğim kamera şakaları, kendi içlerinde dört grupta sınıflanabilir: (a) Bir çocuğa sorular soruluyor ya da kendisinden bir iş yapması isteniyor; çocuk bu davranışlarıyla büyüklerin gözünde "gülünç" duruma düşüyor. (Çocuğun gülünç duruma düştüğü iyice anlaşılsın diye olacak, söylediğı her cümleden sonra teypten bir kahkaha sesi yükseliyor.) (b) Yoldan geçen bir insandan yardım isteniyor; yardım etmeyi kabul eden kişi kısa bir süre sonra zor durumda kalıyor, yardıma devam ettikçe de "aptal" konumuna düşüyor; sonuçta yardım ettiğine pişman oluyor. (c) Bir mizansen hazırlanarak, kurban olarak seçilen bir kişi zor durumda bırakılıyor. örneğin bir genç, silahlı bir çetenin eline düştüğüne inandırılıyor; insanlar süpermarkette hırsızlık ettikleri veya akıl hastanesinden kaçtıkları iddiasıyla yakalanıyorlar. (d) Kişilere, mantıklı nedenleri bulunmayan birtakım emirler veriliyor, yasaklar konuyor; örneğin, "şu tür elbiseyle bukapıdan geçemezsiniz" gibi. İnsanlar da soru sormadan bu emirlere itaat ediyorlar; bu yüzden de yine "aptal" konumuna düşüyorlar. T dir. Şaka olsun diye kedinin kuyruğuna teneke bağlayan bazı çocuklar, çok eğleniyor olabilirter. "Eğleniyorlar" gerekçesiyle çocukların bu davranışlarını pekiştirmeli miyiz? Hele ki kedinin kuyruğuna teneke bağlayanlar ve bunu zevkle izleyenler, orta yaşlı kişilerse, bu eğlence şekli uygun mu? Bu tür eğlenceler, insanlann duyarlılıklarını azaltır mı, zaten pek yaygın olmayan empatik anlayışı büsbütün yok eder mi? Kediler ya da insanlar, kendilenne yapılan her türlü şakayı hoşgörüyle karşılamak zorunda mıdırlar? Bazı şakalar insan onurunu zedeler mi? Bize yapılsm ya da yapılmasm, bazı şakaları izlemek, izleyici olarak bizim onurumuzu da zedeler mi? Çocuklara yanlış davranış Şimdi de, yukardaki sorulardan yola çıkarak, kamera şakalarının sakmcalarını sıralamak ve tartışmak istiyorum: 1. Çocukların, büyükler tarafından kandınlan, "gülünç" duruma düşürülen bir şaka objesi olarak kullanılmalarına karşıyım. Çocuklar, yaşlanna uygun davrandıklarında "gülünç" varlıklar değildirler. Piaget bize şunu gösterdi: Bir çocuğun zekâsı ile yetişkinin zekâsı arasında nicelik. (miktar) farkı aramamalıyız; çocukların zekâları ile yetişkinlerin zekâsı arasında nitelik farkı vardır. Bizden farklı akıl yürüttükleri için, bizim yaptığımız bazı davranışlan yapamadıklan için çocuklar "eksik" ya da "gülünç" varlıklar değildir. Çocukları sevimli bulabılir, onlaıia şakalaşabiliriz. Ancak onlarla alay etmeye, onlarla dalga geçmeye, onları çocukça bir davranış yapmaya itip, sonra da kıs kıs gülmeye hakkımız yoktur. Çocukları, kendi iradeleri dışında "komik" duruma düşürerek, herkeslere seyrettirdiğimizde, onlara saygı göstermemiş oluruz. "Çocuklara saygı gösterilır mi? Onları sevmemiz yeterlidir" diyebilirsiniz. Hayır yetmez. Çocuklara saygı göstermek, onlann duygusal, zihinsel ve sosyal açıdan sağlıklı olarak gelişmelerı için şarttır. Çocuklara iki şekilde davranabılırsınız: Birincisi, onlara saygı göstermeksizin davranırsınız; onlarla diyaloğa gırmeden, yalnızca emirler, ödüller veya cezalar verirsiniz; çocukların "eksik akıllı, anlamaz" varlıklar olduklarını düşünürsünüz. örne "Şaka Yaptık" programının sunucuları Merve lldeniz ve Hıncal Uluç şaka yapma çok seviyorlar! ğin sabahları sizi işe göndermeyen çocuğunuza "bakkaldan sana şeker alıp geliyorum" diyerek evden çıkarsınız, eve tâ akşam dönersiniz; eğer çocuğunuz bu yalanınızı yüzünüze vurursa, siz de onun yüzüne bir tokat atarsınız. Ikinci yol şudur: Çocuğunuzu "adam" yerine koyarsınız; ona yalan söylemezsiniz; onunla konuşursunuz, empati kurmaya çalışırsınız; çocukları "eksik akıllı, kandırılmaya ve dalga geçilrneye müsait varlıklar" olarak degıl, "gelişmekte olan, onurlu insanlar" olarak tanımlarsınız. Eğer sabahları işe gitmenizi istemiyorsa, "sana şeker alacağım" demeden, niçin işe gitmeniz gerektiğini, bir yetişkin tavrıyla ona anlatırsınız. "Çocuklar laftan anlamaz" demeyiniz. Eğer çocuğunuz bu tür mesajlarınızı anlayamıyorsa, siz anlatmayı denemediğiniz için anlamıyordur. Anlatmaya çabalarsanız, anlamaya başlar. Yukarda sıralanan nedenlerden ötürü, çocuklara kamera şakaları yaptıgınızda, şüphesiz kasıtlı olmaksızın onları "dalgj geçilmeye uygun, eksik akıllı gülünç var lıklar" yerine koymuş olursunuz. Ve galib£ onları, istemeden istismar (abuse) etmiş olursunuz. Yardım etmek ayıp mı? Eğlenmek adına Bu şakaların işlevi, faydası nedir? Yukarda sıralanan dördüncü tür şakalarda, tanımadıkları kişiler tarafından kendilerine verilen emirlere düşünmeden itaat edenler eleştirilmektedir. Bu yönüyle söz konusu şakalar, izleyenleri, düşünmeye, sorgulamaya ve giderek bireyselleşmeye yönlendirebilir. Böylesine bir işlevin, eğitsel açıdan yararlı olduğunu düşünebiliriz. Tüm gizli kamera şakalarıntn, izleyenleri eğlendirdiği, bunun ise önemli bir işlev olduğu söylenebilir. Ancak, insanları eğlendiren her şeyin eğitsel açıdan yararlı olacağını söylemek, kanımca mümkün değil 2. Bazı kamera şakalarında, sokakta birisine yardım etmeyf kabul eden kışıler, zor duruma ve sonuçta aptal konumuna düşüyorlar. Burada izleyiciye verilen mesaj "başkalarına yardım etmeyın" şeklındedir. Oysa yardımlaşma, diğergâm (alturistik) davranışta bulunma, insanları birbirlerine yaklaştıran önemli bir sosyal etkinliktir. Televizyonlarımızda insanlarımıza birbirlerinden uzaklaşmayı değil, birbirlerine sevgiyle yaklaşmayı öğretmeliyız. 3. Bazı şakalarda ise, kurban olarak seçilen bir genç ya da yaşlı kişi, ortalama or dakika stress içinde bırakılıyor. Seçiler kurbanın ekranda, şaşırdığını, terledığini sürekli alnını sildiğıni, düştüğü zor durum 4128