Katalog

PALEO» Yarı kuşyarı sürüngen olan Archaeopteryx bundan yaklaşık 150 milyon yıl önce Dinozorlardan türeyen kuşların ilk temsilcisiydi. A M C Şengor, Mehmet Sakmç* kuş Apchaeoptepyjc. Evrimin e fosılı tanımlayan bankeramatör paleontolog Hermann von Meyer tarafından anlaşılamamış (aşağıda Teyler Muzesı orneğının anlatımına bkz ) Ama beş y l sonra, 1860 yılında Solnhofen'de Kohler taşocağında aynı kıreçtaşı sevıyesınde bayrağı 60 mm uzunluğunda ve 11 mm genışlığınde bır tuy olduğu şuphe goturmeyen bır fosıl bulununca (Şekıl 5), von Meyer bunun kesınlıkle Uçuncu Zaman öncesı bır kuşa aıt olduğunu anlamış ve hem ıç hem de dış kalıpları bulunmuş olan bu eşsız fosılı bır kanat tuyu olarak betımlemıştır5 Bundan kısa bır sure son ra, 1861 yılında Solnhofen'e yakın Langenaltheımer Haardt'dakı Ottmann taşocağında gene hem ıç hem de dış kalıplarıyla bırlıkte bır ıskelet bulunmuştur (Şekıl 1A) Prof Bronn'a yazdığı 30 Eylul 1861 tarıhlı bır mektupta Hermann von Meyer bu keşfı şöyle anlatmaktadır "Geçenlerde hakım Bay Wıtte lıtoğrafya kalkerlerı ıçınde tuylerle kaplı bır hayvanın tam korunmuş bır ıskeletının bulunduğunu bana bıldırdı Şımdı yaşayan kuşlardan bu hayvan bazı yönlerıyle ayrılmaktadır Tarafımdan ıncelenmış olan tuyu detaylı bır şekille bırlıkte yayınlayacağım Hayvanın adlaması ıçin Archaeopteryx lıthographıca adı bence uygundur "6 Von Meyer kafatası korunmamış olan ıskeleti görmeden tuyu 1862 yılında Palaeontog raphıca dergısınde detaylı bır şekılde tanımlamış, ama gerek hakım VVıtte'den gerekse de o zamanlar Munıh'de Paleontolojı Muzesı konservatoru Andreas VVagner'ın fosılı görmesı ıçın gönderdığı asıstanı dâhî paleontolog Albert Oppel'den ıskelet hakkında bılgı almıştır Von Meyer bu hayvanın ne olduğu konusunda kesın bır karara varamamış, kuyruğu olduğu ıçın kuş olmadığını, tuylerı olduğu ıçın de surungen olmadığını du şunmuş, bu karışık özellıklerın Cuvıer'nın "organların uyumluluğu" kuralıyla çelıştı ğını ıddıa etmıştır7 Andreas VVagner ıse asıstanı Oppel'ın tasvırıne dayanarak 9 Kasım 1861 tarıhınde Bavyera Bılımler Akademısı'nın toplantısına bu fosıl bul gusunu bıldırmış, ancak bunun tuylerle kaplı bır surungen olduğunu soyleyerek adını Grıpho saurus (bılmece surun gen) koym uşt u r VVagner bu bu Igu n u n Darwın ve taraftarlarınca evrımın bır kanıtı olarak kullanılabıleceğını f arketmış, ancak kendısı dınî goruş lerı nedenıyle bu yoruma şıddetle karşı çıkarak fosılı yalnızca bır surungen olarak tanım lamıştır8 F osıller arasında kuşkusuz en yakışıklılarından olan Archaeopteryx (okunuşu arkeopterıks) (Şekil 1) bundan yaklaşık 150 milyon yıl once Jura Devrının geç donemlerınde (Titonıyen yaşı 152145 milyon yıl once) bugunku guney Almanya'yı o zamanlar kaplamakta olan tropık, sığ sahıl alanlarında yaşamış olan kumru buyukluğunde bır kuş turudur ve bılınen ılk kuştur Adı eskı Yunanca apxav>s (arkhaıos = eskı, ılkel) ve «tspov (pteron = tuy, kanat) kelımelerınden oluşur Ancak uzun ve kemıklı kuyruğu, kanatlarındakı uç parmaklı pençelerı ve ağzındakı dışlerıyle aynı zamanda surüngen ozellıklerı de taşıyan Archaeopteryx, kuşların surungenlerden gelıştığını açıkça göstermektedır Kuşların surun genlerden gelıştıklerı konusunda şuphe olmamakla beraber kuşlar surungenlerden hangı noktada ayrılmağa başlamışlardır? Hangı surungen takımı kuşlara atalık etmıştır? Surungenler arasında kuşların en yakın akrabaları hangılerıdır? Bugun yaşayan kuşlar, surungenlerden nasıl ayrılırlar? Kuşlar dınozor mudurlar, yoksa dınozorlar kuş mu? Işte tum bu sorular ozellıkle son yırmı yılda hem zoologları (hayvanbılımcılerı) hem de paleontologları (eskı yaşambılımcılerı) en çok ılgılendıren ve bunlar arasında en şıddetlı tartışmalara neden olanlar arasındadır Archaeopteryx konusunda yapılan çalış malar bu sorulara verılecek cevapların dayandıkları temelı oluşturan verılerden en önemlılerını sağlamaktadır Şekıl 2. Bugüne kadar bulunmuş olan tüm Archaeopteryx foslllerlnln nerelerde b Solnhofen lıtoğrafya kireçtaşlarının dağılımını gbsteren Guney Almanya'nın Bav Altmühl vadlslnln basıtleştınlmış jeolojık hantası (Peter Wellnhofer'ın not 4'de ve denşekıl2). çeyızını oluşturmuştur Londra'da "Ingılız Cuvıer"sı dıye bılınen buyuk anatom Sır Rıchard Owen fosılı son derece detaylı bır şekılde baştan tasvır ederek bunun bır kuş olduğunu vurgulamış ve adını Archaeopteryx macrura (Yunanca "uzun kuyruk" anlamına gelen macnvradan) olarak değıştırmış9, fosıl, zamanın ders kıtaplarına bu adla gırmıştır Hâlâ Londra Doğa Tarıhı Muzesının [The Natural Hıstory Museum, eskı adıyla Bntısh Museum (Natural Hıstory)] kolleksıyonlarının kıymetlı bır parçası olan bu fosıl lıteraturde "Londra örneğı" olarak bılınır (Şekıl 1A) Bırıncı Archaeopteryx ıskeletının bulunmasından 16 yıl sonra, 1877'de ılk buluntunun 15 km kadar doğusunda Eıchstatt yakınlarında Blumenberg'de, gene litoğrafya kıreçtaşları ıçındekı Johann Durr e aıt bır taş ocağında ıkıncl bır ıskelet bulundu (Şekıl 1B) Bırıncısınden çok daha lyı korunmuş olan bu ıskeletın kafatası, hayvanın ağzında dışlerı olduğunu gosterıyordu Bu ıkıncı buluntunun gene ulke dışına kaçmasını onlemek ısteyen Alman bılgınlerının zamanında davranmaları ve zengın sanayıcı VVerner von Sıemens'ın Prusya kultur bakanlığına 20 000 Mark borç vermeyı kabul etmesı sayesınde bu ıkıncı fosıl 1880 yılında Berlındekı Humboldt Unıversıtesı Doğa Tarlhı Muzesı tarafından satın alınmıştır ve hâlâ adı geçen muzede bulunmaktadır "Berlın orneğı" olarak bılınen bu ıkın cı Archaeopteryx Berlınlı paleontolog VVılhelm Dames tarafından ıncelenmış ve 1884 yılında Archaeopteryx macrura adı altında Londra orneğı ıle aynı turun bır temsılcısı olarak yorumlanarak yayınlanmıştır10 Ancak Dames'den once şöhretlı omurgalı paleontologu ve 1901 yılında yayınlanacak olan Hava Ejderlerı (Dragons of the Aır) adlı onemlı eserın sahıbı olacak olan Harry Govıer Seeley 1881 yılında /\rc/)aeopferyx'ın Berlın ve Londra orneklerının cıns açısından olmasa bıle, tur açısından farklı olabıleceklerı tezını ortaya atmıştı11 Seeley'nın ıddıası, fotoğraflardan yaptığı ıncelemelerden çıkan ve ozellıkle Berlın orneğının kuçuk boyuna ve ıkı ornektekı kemıkler arasında gözlenen oranların benzememesıne dayanıyordu, ancak kuyruk omurlarının yanlış sayılmış olması gıbı onemlı gozlem hataları da içerlyordu Dames daha sonra yaptığı ıncelemelerde ıkı orneğın kalça kemıklerı {ılıum) arasındakı farkın Berlın orneğını Londra örneğınden ayrı bır tur olarak belırlemeğe yetecek onemde olduğuna kanat getırdı ve Berlın orneğını, satın alınmasına yardımcı olan VVerner von Sıemens'ın onuruna Archaeopteryx sıemensı adında yenı bır tur olarak tanımladı12 1917 yılında Yugoslav zoolog B Petronıevıcs, A S Woodward ıle Archaeopteryx'\r\ Londra orneğının omuz kemerı (pectoral arch) ve kalça kemerı (pe/vıc arch) uzerıne yayımladığı bır makalede Berlın orneğının yalnız tur olarak değıl cıns olarak da Londra örneğınden farklı olması gerektığını savunarak, Berlın orneğine Archaeomıs^ sıemensı adının verılmesıni teklıf etmıştır'4 Bir tüy ve ıkı ıskelet 1956 yılına kadar Archeopteryx hakkında bıldıklerımızın temelını oluşturan fosıller olarak kaldılar Bu arada Bntısh Museum (Natural Hıstory)'nın o zamanlar muduru olan meşhur zoolog Sır Gavın de Beer 1954 yılında Archaeopteryx hakkında Londra orneğını esas alan etraflı bır çalışma neşrettı Londra örneğı ıle Berlın orneğını detaylı bır şekılde karşılaştıran Sır Gavın, her ıkı örneğın de aynı ture aıt olduğunu ve Uluslararası Zoolojık Adlamanın 27 maddesıne gore her ıkı fosılın de adının Archaeopteryx lıthographıca von Meyer olarak korunması gerektığını gosterdı15 1956'da gene Langenaltheımer Haardt yakınlarında Eduard Opitsch'e aıt bır taşocağında, hem ıç hem de dış kalıplarıyla beraber bır uçuncu ıskelet bulunduysa da bunun bır Archaeopteryx olduğu, 1958 yılında Erlangen Unıversıtesı'nden jeolog Klaus Fesefeldt'e gosterılene kadar anlaşılamadı Yenı ıskelet Londra orneğının bulunduğu yere yalnızca 250 metre mesafede bulunmuştu (Şekıl 3), ondan daha kotu korunmuştu ve onun gıbı kafası yoktu (Şekıl 5) Bu ornek de Erlangen Unıversıtesı Jeolojı Enstıtusunden Prof Florıan Heller tarafından 1960 yılında bılım dunyasına tanıtıldı16 Bu arada 1951 yılında Eıchstâtt yakınlarında VVorkerszell'dekı bır taş ocağının sahıbı Xaver Frey, Eıchstâtt llâhıyat Okulu, Kımya, Bıyolojı, Antropolojı ve Jeolojı hocası Prof Franz Xaver Mayr'a bırkaç parçadan oluşan bır fosıl gosterdıydı (Şekıl 3). Ancak çok sonraları bunun ılk zannedıldığı gıbı bılınen en kuçuk dınozor Compsognathus'a^7 aıt kuçuk bır dınozor fosılı olmayıp bır Archaeopteryx fosılı olduğu anlaşıldı18 Çok guzel bır şekılde hem ıç hem de dış kalıbıyla korunmuş olan ve orıjınalı bugun Eıchstatt'dekı Jura Muzesı'nde korunan bu fosıl o zamana kadar bulunanlardan bıraz daha kuçuk olup, genç AN sınıf bır hayvanı temsıl ettığı sanıl Takım Alle maktadır (Şekıl 6) Cins Tür 1970 yılının 8 Eylulunde A B D Yale Unıversıtesı Jeolojı Bolumu ve Peabody Paleon tolojı Muzesı oğretım uyesı Prof John H Ostrom, Hollanda'nın Haarlem şehrınde bulunan Teyler Muzesınde fosıl uçan surungenler hakkında ınceleme yapmaktayken muzeye 1860 yılında Hermann von Meyer'den Archaeopteryx'ın ılk fosılı 1855 yılında Guney Almanya'da Jachenhausen yakınlarındakı Altmuhl vadısı ıçerisınde bulunan ve Ust Jura yaşlı lıtoğrafya kıreçtaşlarını4 ışleten bır taş ocağında bulunduğu halde (Şekıl 2), fosıl yalnızca arka bacak parçaları ve tuy ızlerı çok sılık bır el (=kanat) kahntısından ıbaret olduğu ıçın (Şekıl 3) bunun bir kuş kalıntısı olduğu o zaman Archaeopteryx'\n keşfinin kısa tarihçesi Fosıl 1862 yılında sahıbı Karl Hâberleın tarafından 1703 parça tutan tum kolleksıyonu ıle bırlıkte 750 Ingılız S t e r l ı n ıne Şekıl 9 A. Archaeopteryx lithographıca'n/n baştan kurulmuş iskeLondra Doğa letı. Carroll'un aşağıda not 24'de vonlen kıtabından Şekıl 9 B Bugune kadar bulunmuş en kuçuk dınozor olan ve dınozorlar arasında Tarıhı Muzesı'ne satılArchaeopteryx'«i en yakın akrabası olduğu sanılan Compsognathus mış, longipes'/n John Ostrom tarafından baştan kurulmuş ıskeleti. Ost bu para da rom'un aşağıda not 17'de verılmış olan eserınden. Bu ıskeleti şekıl Hâberleın'ın kızının 9A da verılmış olan ıskelet ıle karşılaştırınız. 4566