Katalog

BİR B İ L İ M DALI HAIERLER Farmakognozi: Yüksek ilaç teknolojisine destek olan bilim dalı Gülsel Kavalalı * armakognozi (Pharmacognosy) sözcuğu Yunanca "Pharmakon Drog Tlaç hammaddesı", "Gıgnosco Bılım" kelımelerınden oluşur "Drog Bılımı" olarak dılımıze çevırebıleceğımız bu bılım dalının tarıh öncesıne dayanan bır geçmışı olması, guncellığını halen koruması ve gelecek vaat etmesıne rağmen ne olduğu ve ne yararlar sağladığı bırçok kımseler tarafından bılınmemektedır Hatta baztları Farmakognozi'nın tıp dışı bır bılım dalı olduğunu bıle ıfade edebılmektedır Geleneksel olarak, Mezopotamya yoreslnde uyarhğın geltşmesı ıle paralel olarak gelışen eskı tıp bılımcılerının yazılı belgelerı, Farmakognozi'nın temelını oluşturmaktadır Daha sonraları, guçlenerek gelışen uygarlıklar, bu belgelerı ve bılgı bırıkımlerını tum Ortadoğu ve Avrupa'ya yaymıştır Aynı zamanda, Çın ve Hındıstan kulturlerı de kendilerıne özgu yontemler ıle geleneksel ılaçları elde etmekte ve bu yontemlerı gelıştırmekteydıler Toplumlar arası ilişkllenn ve bilimsel ıletışımın gelışmesı ıle o toplumların geleneksel özellıklerı ve bılgı birıkımlerı, özellıkle tıcaret yapanlar aracılığı ıle uzun yollar aşarak dığer toplumlara ulaşmıştır Kuzey, Orta ve Guney Amerıka'ya, Afrıka'ya, Uzak ve Yakın Doğu'ya, Buyuk Okyanus adalarına gıden gezgınlere refakat eden etnobotanıkçıler, bu bılgı yayılışında ve transferınde doğal olarak onemlı bır yer almışlardır Yoresel bıtkılerın tıbbı yararlarını belırleyen bu yazılı belgelerın dolaşımı ıle o yörelerde veya herbaryum örneklen uzerınde araştırma yapanların çalışmaları ve yazılı notlardan oluşan belgeler, bu bıtkılerın değerlendmlmelerı ıle ılgılı en önemlı kaynakları oluşturuyor Bu kaynakların ıncelenmesı ve değerlendmlmelerı sonucunda, Skopolamin aktH maddesi (Hyoscyamus nıger) bıtkısınden, Kokain (Coca turlerı), Oplum (Papaver somnıferum) Kurar (Chondodendron tomentosum), Fizostlgmin (Physostıgma venenosum), Digitat (Dıgı talıs purpurea ve lanata), Ergotamin ve Ergonovin (Clavıceps purpurea), Reserpin (Rauvolfıa serpentına), Vincristine, Vinblastine (Catharanthus roseus)'dan elde edılmış ve kullanıma sunulmuştur Bu gehşmelere rağmen, Dunya'da daha uzennde hemen hıç çalışılmamış, iltıhap ve enfeksıyon önleyıcı, kan basıncını, kan şekerını duşurücu, kanamayı durdurucu, konvulsıyonlan ve epılepsı (sara) nöbetlerını) önleyıcı, sıtotoksık ve antıbıyotık gıbı bırçok farmakolojık aktıvıtelen ıçeren bıtkıler ve bunların turlerı bulunmaktadır 19601970 yılları arasında, Farmakog Atom InpsızlığıiHi uzaydan takip F nozi bilım dalı olarak, kımlık mucadelesı vermıştır öncelerı daha zıyade, tlaç hammaddelerının mıkroskopık ve kımyasal tayınını yapan, faydalı ve toksık özellıklerını gosteren, katkı maddelerını belırleyerek, saf olup olmadıklarını ınceleyen bır bılım dalı olarak bılınmekteydı Bılgısayar teknolojısındekı hızlı gelışmeler, gelışmış analız ve yapı aydınlatmalan teknıklerı, molekuler bıyolojı ve bıyolojık tayın yöntemlerınde ılerlemeler, tropık orman floralarının korunması ve bunlardan yararlanıl preparatların standardızasyonunu, ızole edılen maddelerın, bıyolojık ve farmakolojık aktıvıtelerının tayınlerını, gene ızole edılen maddelerın bıyoaktıf fraksıyonlannın belırlenmesını, maddelerın yapı tayınlerının yapılmasını, yapısal ozellıklerının farmakolojık aktıvıte bakımından değerlendınlmelerını, aktıf maddelerın metabolıtlerının de aynı şekılde aktıvıte bakımından değerlendırılmelerını, elde edılen ılaç aktıf maddelerının yarı sentez ve bıyosentez metotları uygulanarak enzımatık ve klonlama teknığı çalışmalarını ıçermektedır Farmakognozi böylece, en ge Ukrayna'da nukleer reaktor yakıt çubukları veya radyoaktıf atık taşıyan TIR'lar uydu ıletışımının sağladığı modern olanaklarla donatılıyor Ulkedekı yollar, radyoaktıf maddelerın gasp edıleceğı veya çalınabıleceğı endişesını verecek kadar guvensız sayılıyor Bu amaçla ılk ıkı TIR cıhazlarla donatıldı Bunlar Uydu Navıgasyon Sıstemı (GPS = Global Posıtıonıng System) ıçın bır alıcı ve konumlarının doğrudan veya uydu uzerınden bır merkeze ıleten bır verıcıden oluşmakta En azından TIR'ların akıbetının belırlenebıleceğı bu cıhazlar yaklaşık 4000 dolara çıkıyor ABD ve Rusya projeye ılgı ıle bakıyor çunku bu sıstem Ukrayna'dan Rusya ya yapılacak nükleer silah nakliyelerlnde de faydalı olabılecek (Ik) Spacelab'in akıbeti Spacelab adını alan AlmanAmerıkan ortak yapımı uzay laboratuvarı Amerıkan uzay mekıklerının Mır uzay ıstasyonuna uçuşları sebebıyle araştırma unıtesı olarak görevını yavaşlatmak zorunda kalacak Böylece ABD'nın önderlığınde kurulacak olan uluslararası uzay ıstasyonunun tamamlanmasına kadar bilimsel uzay programlarına sekte vumlmuş oldu Şu ana kadar yedı tane bilimsel Spacelab mısyonu programdan çıkarılmış Uzay laboratuvarı, Mır uzay ıstasyonuna yapılacak 510 mekık uçuşuna katılmakla beraber yalnızca cıhazların taşınması ıçın ve lojıstık amaçlarla kullanılacak (Ik) ması, ınsanliK yararına kullanılabılecek bu gıbı olanaklar Farmakognozı'yı tıbbı ve bıyolojık konular uzennde yoğunlaştırmıştır Ulkelerın florasının, bıyolojık potansıyehnı değeıiendırmek ıçın global çalışmalar öne surulmuş ve yenı bıyoaktıf bıleşıklerın keşfı ıçın öncelıkle tıbbı etnolojık bılgılerın verıtabanlarının oluşturulması ve entegrasyonu vurgulanmıştır Günümüzde Farmakognozi, antropolojıden botanığe, taksonomiğe, kemotaksonomığe, doğal maddeler klmyasına, tizikokimyaya, organık ve fıto kimyaya, deniz ve kara ekolojısıne, biyokimyaya, molekuler farmakolojiye, bitkı ve hayvanflzyolojisine,hucre biyolojisine, mikrobtyolojiye, enzimolojlye, genetik ve kimya mühendisliğine ve ekonomık değerlendırmelere kadar uzanan bır alanda ve ortamda, ortaklaşa çalışmaları gerektıren bılımlererası bır dısıplındır Bitkı, hayvan, mantar, denız ve kara organızmalarının ıçerdığı bıyolojık aktıf maddelerı uzennde yapılan çalışmaları kapsar Bu kapsam, doğal maddelerın botanık, tıbbı, tıbbı etnolojık kullanımlannı, Hangi bilimlere hizmet veriyor? lışmış teknolojık metotları kullanarak ılaç aktıf maddesi gelıştırmekte en önde gelen bır bılım dalıdır örneğın, bugun ılaç endustrısı tarafından yuksek teknolojı uygulanarak rekombınant DNA teknığı ıle elde edılen polıpeptıd yapısındakı Hırudın adlı antıtrombotık maddenın, yuzyıllar boyunca halk ılacı olarak kullanılan, bır zamanlar, buyuk anne ve babalarımızın hasta yataklarının başuçunda kuçuk su dolu kavanoz ıçınde sakladıkları, Hırudinae famılyasından Hlrudo medıcınalıs L Suluk adı verılen kuçuk bır hayvanın ağız salgısından ılk defa elde edılmış olması, farmakognozık çalışmaların doğal bır sonucudur * I.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesl FarmakoloJİ Anabilim Dalı öğretlm Üyesi (Doç. Dr.) Not: Prof Dr Geoffrey A Cordell (Program for Collaboratıon research ın the pharmaceutıcal Scıences, Department of Medıcınal Chemıstry and Pharmacognosy, College of Pharmacy, Unıversity of lllınoıs at Chıcago, IL 60612 USA)'ın Intematıonal Pharmaceutıcal Federatıon (FIP) 1990 yılında Istanbul'da yapılan toplantısında sunduğu bıldırıden yararlanılarak hazırlanmıştır AIDS'Iİ hastalarda beyin AIDS'lı yetışkın hastalann yuzde 7 ıle 15 kadarında zıhınsel yetenek kaybı son darbe oluyor önce unutkan oluyor, sonra zıhınlerını bır konuda yoğunlaştırmakta guçluk çekıyorlar, daha sonraları yollarını saşırıyorlar Bazen felç başlıyor ve yatağa bağlanıyorlar Bu acı tablonun altında beyne AIDS vırusunun bulaşması yatıyor Farelerle yapılan deneylerde beynın zarar görmesı ıçın tam bır vırusun bulaşmasının da gerekmedığı, HIV (AIDS) vırusunun yuzeyınden çıkan gp120 denen bır proteının zarar vermeye yeterlı olduğu görulmuştur Beynınde bu profeını taşıyan fareler laboratuvar araştırmalarında gp120'ye karşı mucadele etmek uzere gelıştırılen ve AIDS'dekı zıhınsel yetenek kaybına çare olabılecek ılaçların denenmesı ıçın kullanılabılecek (nb)