Katalog

B İ L İ M TARİ Hl rallan için bilhassa bkz. Mutch, T. A., 1972, Geology of the Moon, revised editton: Princeton Universrty Press, 391 s. Merhum Mutch'un eserinin bu degrçtirilmi? baskısı Apollo aonuçlannı da içerdtginden prensiplerin sağlamlıgını belgelemesi bakımtndan çok faydalıdır. Aynca bkz. WMwlms, Don E., 1970, Summary of Lurmr Stratignphy Telescoptc Observations: Contributions to Astrogeology, U.S. Geological Survey, ProfessionaT Paper, 599F, 47 s. (3) Wegener, AKred. 1975, The origin of Lunar craters (çeviren A. M. C. Şengor): The Moon, c. 14, s. 211236 (4)Şeng6r, A. M. C. ve Jones, I. C , 1975. A new interpretation of Martian tectonics with specıal reference to the Tharsis region: Geol. Soc Amenca Absts Progs c. 7, s. 164. (5)Bu kraterin adı eskı Irteratürde Canyon Diablo Crater, Crater Mound, Coon Mountain Crater ve Barringer Crater olarak da kullanılmıştır. (6) İlk keşif bir çoban olan Mathlas Armijo tarafından 1886 yılında yapılmıştı. Armijo bulduğu pırıltılı meteorıtık demin gumüş sanarak heyecanlanmış, ancak arkadaşları bu hatasını duzelterek belkı de bir demir madenı bulduğunu kendısıne anlatmışlardı (bkz. Oilbert, G. K., 1896, 77>e origin of hypotheses: Presidential Address, The Geological Society of VVashington, s. 6). (7)GNb«ft, Q. K. ve Bakcr, M., 1891, A meteoric crater: Astronomical Society Pacifıc Pub.,c. 4, no. 21, s. 37. (8) Foote, A E.. 1891, Geologic Features of the Meteoritıc locality in Arizona: Acad. Nat. Sci. Phıladelphıa, Proceedıngs, c. 43, 3. 407; aynca, 1892, A new locality for meteoric iron wıth a prelımınary notice of the discovery of diamonds in the iron: Proc. Amer. Assoc. Adv. Science, c. 40. s. 279283. (9)Gilbert, G. K.. 1893, The moon's face: A study of the origin of ıts features: Bulletin of the Phılosophıcal Society of Washıngton, c. 12, s. 241292. Bu konuda bilhassa bkz. ElBaz, F.. 1980, Gilbert and the Moon: Geol. Soc. Amenca, Specıal Paper 183, s. 6980.(10) bkz. Gilbart, G. K., 1896. The origin of hypotheses: Presidential Address, The Geological Society of VVashington, s. 124. (11) Barringer, D. M., 1905, Coon Mountain and ıts Crater: Acad. Nat. Sci. Phıladelphıa, Proceedıngs, c. 57, s. 861886; aynca, 1926, Exploration at Meteor Crater Eng. Minig Jour. Press, c. 121, no. 2, s. 59 ve no. 11, s. 450451. (12) Chao, E. C. T., Shoemaker, E. C. ve Mads«n, B. M., 1960, Fırst natural occurrence of coesıte: Science, c. 132, s. 220. Ikı yıl sonra gene aynı yerde SıO2'nun en yüksek basınç polimorfu olan tetragonal kristai yapılı stışovıt de bulunmuştur: bkz., Chao, E. C. T., Fahey, J. J., Utttor, J. ve Milton, D. J., 1962, Stishovıte, SıOo, a very hıgh pressure mıneral from Meteor Crater, Arizona: Jour. Geophys. Res., c. 67, s. 419421. Bu minerallerden koezit dünyada satha yakın yerlerde normal tektonık olaylarla oluşabılmektedır (ör. Alpler, Iskandınav Kaledonıdlerı, Çın'de Dabıe Şan: bkz. Okay, Aral I., 1992, Aral Okay elmasın yenı bir oluşum ortamını keşfettı: Cumhunyet Bılım Teknik, sayı 261, 14 Mart 1992, s. 89), ancak stişovit'in satıhta oluşabılmesi ıçın mutlaka bir meteor çarpması gerekmektedir. (13) Shoemaker, E. C. 1960, Penetratıon mechanıcs of hıgh velocıty meteontes, iilustrated by Meteor Crater, Arizona: 21sl Int Geol. Congr., Copenhagen, Reports, part 78, s. 418434; aynca, 1963, Impact mechanics at Meteor Crater, Anzona: The Moon, Meteontes, Comets'de {The Solar System, edited by Middlehurst, B ve Kuıper, G. P.), Unıv. Chlcago Press. Chıcago, s. 301336. (14) Shoemaker, E. C. ve Kieffer, S. W., 1974, Guidebook to the Geology of Meteor Crater, Arizona: 37th Annual Meetıng of the Meteoritıcal Society, 66 s. ve jeolojik harita. Bu kılavuz aynca Publıcatıon 17 olarak Center for Meteonte Studıes, Anzona State University, Tempe, Anzona tarafından basılmıştır. (15) VVetherill, G. VV. ve Shoemaker, E. C, 1982, Collısıon of astronomically observable bodies with the Earth: Geol. Soc. Amenca Special Paper 190. s. 113. kenli demir cevherinden ötürü mahalli maden prospeksiyonculan tarafından bilinlyordu. (6) Hakkındakl ilk bilimsel yayın büyük Amerikalı jeolog Grove Karl Gilbert'ln (Şcfcil 2) Marcus Baker ile 1891 yılındakl tek sahifelik yazısıdır. (7) Bu yazıda Gilbert, kraterin meteoritlk kökenini derhal farketmiştir (Şekll 3 ve 4). 1891 ve 1892 yıllarında Philadelphia'lı mineral tâciri A. E. Foote kraterin yakınlarında bulunan zengin demir meteorit parçalarına dikkat çekti ve krateri o zaman bilinen normal jeolojik olaylarla açıklayamayacağını kabul etti. (8) Gilbert 1893 yılında Ay'ın yüzey şekilleri ile ilgili bugün bir klâsik olan meşhur çalışmasını yayımladı. (9) Burada Ay krateıierinin göktaşı çarpması ile oluştuğu görüşü savunuluyor ve bu varsayımı kontrol edebilmek jçin hangi arazi kontrollarının yapılabileceği anlatılıyordu. Ancak bu makalede geliştirdiği fikirler, Arizona krateri hakkında daha sonra Gilbert'ln yanılmasına neden oldu: 1896 yılında VVashington Jeoloji Derneği Başkanı olarak yaptığı başkanlık konuşmasında Gilbert, Arizona kraterinde yaptığı topografik çalışmaların bu kratere bir meteorit düşmesi sonucu beklenen hacim artışını göstermediğini, bu nedenle 1891'deki meteor krateri fikrinden vazgeçmek zorunda kaldığını anlattı. (10) Gilbert, verileri ancak volkanizmanın yarattığı bir buhar patlamasının açiKİayabileceğini düşünmeye başlamıştı. Büyük jeolog, meteor çarpmasının yarattığı muazzam enerjiyi hesaba katamadığı için, çarpan meteorltln büyük bir kısmının çarpma anında buharlaşabileceğini, dolayısıyla meteor kraterinde ufak tefek parçalar dışında ilk çarpan göktaşından iz dahi kalmayabileceğini düşünememişti! Gilbert'in bu tarihi yanılgısı, bilimsel bilginin gözlem birikimiyle doğru orantılı olarak geliştiğini sanan bilim felsefecilerinin ne kadar hatalı olduklarının en çarpıcı örneklerinden biridir. Daha çok gözlem, Gilbert'i yanlış varsayıma sürüklemiştir. Ancak Gilbert'den sonra D. M. Barringer ve çalışma arkadaşları krateri ticari bir işletme haline getirebilmek ümidiyle yaptıkları çahşmalar esnasında Coon Butte'un bir göktaşı çarpması sonucu oluştuğu konusundaki şüpheleri bertaraf ederek, göktaşı krateri yorumunu perçinlemişlerdir. (11) Işte bu yorum, 1921 yılında büyük Wegener'in ölçekli deneyleriyle daha da geliştirdiği yorumdur. Gene Shoemaker'in Coon Butte'un jeolojisine yaptıkları, 1960 yılında SiO2'nun monoklinik yüksek basınç polimorfu olan koezit'in ilk defa doğal halde Arizona kraterinde bulunduğunu keşfedenlerden olması(12) ve kraterin detaylı bir jeolojik haritasını yaparak buradaki çarpmanın mekanizmasının anlaşılmasına yaptığı önemli katkılardır. (13) Filhakika, kraterin garip "kare" şeklini Gene ilk defa çarpmanın hemen akabinde krater oluşurken meydana gelen "rahatlama" olayının (relaxation), Şekll 3. Arizona meteor kratertnln günümuzde çekllmiş bir fotoğrafı. şöhretll astronom George VVetherill ile yazdığı bir makalede her 40 milyon yılda bir çapı 1 km.den büyük bir taşsı gökcisminin dünyaya vurmasının beklendiğini göstermiştir. (15) Evet dostum, Shomaker ile ilgili yazının bende uyandırdığı hâtıralar ve düşünceler şîmdilik bunlardan ibaret. A. M. C. Şengör, İTÜ Maden Faküttesi Şüpheler gideriliyor Avrupa Akademisi Üyesi, TUrklye Bilimler AkaŞekll 4. Arizona kraterinln kenanndan Gilbert demisi Aslî ve Rusya tarafından çekllmiş bir resim. Resimde görulen tabakalar Federasyonu Ooğa BlMoenkopl foımasyonuna alttlr. limleri Akademisi Yabancı Üyesi. bölgede daha önce mevcut çatlak slstemlerinin kontrolunda gelişmesinin bir Dipnottar sonucu olarak yorumlamıştır. (1) VVegener, Alfred, 1921, Die Entstehung Daha sonraki yıllarda Gene, uzay jeoloder Mondkrater. Sammlung Vievveg, Heft 55, jisi ve meteor krateri oluşumuyla ilgili pek Frıedr. Vieweg & Sohn, Braunschvveıg, 48 s.çok jeologu Arizona kraterinde gezdirerek (2) Tabakalar tasviri dıye çevrılebılecek oeğitmiş, bu muhteşem doğa abıdesinin lan stratigrafl terımı, jeolojinin kayaçlar arasındetaylı incelenmesine ve buna paralel odakı zaman ve mekân ılışkılerını ınceleyen ve özellikle mekân ılışkılerınden zaman ılışkılenni larak da şöhretinin artmasına önemli katIstidlâl etmeye çalışan en temel dalının adıdır. kılar yapmıştır. (14) Dünyada stratıgrafı buyuk çoğunlukla denızel özellikle baba ve oğul Alvarez'lerin Kretabakalar ve bunların ıçındekı losıller arasında tase sonunda dünyaya çarpan büyük bir zamansai ılışkiler kurularak yapılır. Ancak Ay, meteorun Kretase sonunda görülen biyoMerih v.b. gibi yuzeyleri çok yaşlı olan (3.5. milyar yıldan fazla) gezegenler üzerınde stralojik krize (ve bu arada dinozoıiarın ortatıgrafı, çarpma kraterlerınden (ırlatılan malzedan kalkmasına) yol açtığı varsayımının menın bırbırını uzerlemesıne dayanır Apollo ukazandığı büyük popülarite üzerine Gene çuşlarıyla ilk defa bu fırlatma urunlerının yıl oladikkatini bu tür çarpışmaların ıstikbalde rak yaşlan tesbıt edılebılmıştır Apollo uçuşlade olup olamayacağı uzerine çevirmiş, rından önce vazedılmış olan Ay stratıgrafisi ku Jeoloji Bölümü öğretim Üyesi, 3857