Katalog

B İ L İ M YAYIN ARMAĞANLI BULMACA Nihai bir teorinin düşleri îteven VVeinberg'in "Dreams Of a Final Theory" kitabı üzerine Kemal özüdoğru* Ondokuzumdan berı bır düş görürum Uykuda, uyanık, yaz, kış Takılmış düşumün peşıne yürürum Nâzım Hıkmet Steven VVainberg butün dünyanın lyı tanıdığı unlu bır fızıkçı 1979 yılında modern parçacık fızığıne önemlı katkılarından dolayı dığer ıkı arkadaşı ıle bırlıkte Nobel ödulu kazanmış bır bılım adamı Doğanın vaıiığı keşfedılmış dört kuvvetınden ıkısı olan zayıf ıııkleer kuvvetler ıle elektromanyetık kuv/etlerın bırleştırılmesını sağlayan teorıyı kuanlardan bırısı Kendısı bu başarıları ıçın Amenka'da 1991 yılında dönemın başkanı tarafından 3eyaz Saray'da Ulusal Bılım Madalyası ıle idullendırıldı Ayrıca 1977 yılında basıldığı ıalde daha şımdıden klasıkleşmış "ilk üç Jakıka" ısımlı "buyük patlama" evren moJelını tartışan kıtabın da yazarı Steven VVeınberg "Nıhai bir teorinin Juşleri" adlı bu kıtabıyla da yenı bır arayı>m ıçınde Adı ustunde, nıhaı duşunun kapı>ını aralamaya çalışıyor Bu duşle evrende 'arlığı bılinen dört kuvvetın bırleştırilmesını ımaçlıyor. Eğer bu duş gerçekleşırse dığer >ır unlu fızıkçı Stophen Havvking'ın ıfade 'ttığl gıbı fızığın sonuna gelınmış olunacak Bu duşu gerçekleştırmek ıse hıç de kojy olmayacağa benzıyor Çünku bu amaçla ıllardır zorlu bır mucadele verıp Teksas'ta apımına başlanılan super çarpıştırıcının auperconductıng Super Collıder) SSC'nın işaatı geçtığımız yıl sonunda Amerıkan .ongresı tarafından ıptal edıldı O gune kalar 2 mılyar dolar harcanarak bır kısmı gerekleştırılmış olan ınşaat eğer tamamlanaydı dunyamız 3 m genışlığınde 83 km zunluğunda bırbırıne zıt yönde 20 trılyon oltluk protonların yol aldığı ıkı ınce ışın deletını ıçeren oval bır yeraltı tunelı olan SC'yı kazanacaktı Oysa umut şımdı başa bır dağın ardında Avrupalılar Isvıçre'dekı mevcut CERN kseleratörunun güçlendırılerek SSC'nın yası kadar enerjı uretebılecek LHC (Large ardon Collıder), ımal etmeyı pianlıyorlar unun da yapılıp yapılmayacağı henuz ken değıl ama SSC'nın uçte bırı ödenekle apılabıleceğı ıçın daha fazla ıhtımal dahılınB Eğer bu ıhmal edılırse SSC'de olduğu îdar olmasa bıle gene de VVeinberg'in dujnün gerçekleşmesı yolunda önemlı bır jım atılmış olacak Steven VVeınberg son kıtabını bu ışın lemını vurgulamak ve meseleyı sıradan ıtandaşa bıle anlatabılmek uzere kaleme mış Kıtap kısa sure ıçınde bırkaç baskıya aşmış durumda Steven VVeınberg en karmaşık teorık fizık >nularını ortalama temel bılgılere sahıp ıesela lıse fızık bılgısı) bır ınsanın anlayabıceğı dılle yazma becerısınde yetkın bır kışı iha önce bu husustakı ustalığını "ilk üç ıkıka" ısımlı kıtabıyla kanıtlamg durumda j kıtabında da aynı ustalığını sürdurmeye svam edıyor Onıkı bölümden ıbaret kıtabının bolum ışlıkları "Başlangıç, Bır Parça Tebeşır :erıne, Reduksıyonızm Içın Ikı övgu, Kuıtum Mekanığı ve Handıkapları, Teorı ve Deneyım Hikâyelen, Guzel Teonler, Felsefeye Karşı, Yırmıncı Yuzyıl Melodılerı, Hıhaı Teorinin Şeklı, Nıhaı Olanla Karşılaşma, Tanrı Hakkında, Ellis County'nın Derınlerı " Yazanmız başlangıçta nıhaı teorinin modern duşunun Newton'la başladığını dıle getırerek duşuncesını gelıştırmeye başlıyor ve 1920'lerde kuantum mekanığının keşfıyle bu konuda cıddı adımlar atılmaya başlandığını ıfade edıyor Einsteın'ın hayatının son otuz yılının elektromanyetık teorı ıle genel ızafiyet teorısını bırleştırmeye uğraşmakla gectığınden bahsedıyor ve bu uğraşın şımdı kendılerının uğraşı halıne geldığını vurguluyor Nıhaı teorıye ulaşmanm teorık fızık, dahıl bılımsel araştırmaları sona erdırmeyeceğını, sadece belırlı bır çeşıt bılımı tamamlamış olacağını anlatıyor Bır parça tebeşır uzerıne temel parçaciklara ve kuvvetlere aıt "Standart modelin" fızığı olduğu kadar kımya, bıyolojı ve astronomıyı nasıl yakından ılgılendırdığını bu bölümde lyıce kavrayabılıyoruz Reduksıyonızm ıçın ıkı övguyu dığer bılımsel yaklaşım çabalarının karşısında Newton geleneğının sürdurulmesı olarak tanımlanabılecek olan reduksıyonızmın savunulması teşkıl edıyor ve Steven VVeınberg bu bölumde kendısının bır reduksıyonıst olduğunu açıkça ıfade ederek reduksıyonızmı ve bu yaklaşımın modern bılımdekı önemını ırdelıyor Partıkul fizığının bu gözle ıncelenmesının bızı doğanın en kapsamlı anlaşılmasına yaklaştıracağını ve reduksıyonıst tavrın bılım adamlarına uğraşmaya değmeyecek fıkırlerle boşuna vakıt kaybettırmekten zamanlarını alıkoyacak faydalı bır fıltre görevı yuklendığını açıklıyor Kuantum mekanığı ve handıkapları, kuantum mekanığıne övgu olarak kaleme alınmış Bu bölumde VVeınberg duşunu görduğu nıhaı teorinin ıçınde bızım bugunku doğayı kavrama araçlarımızdan kalacak tek şeyın kuantum mekanığı olacağını öngöruyor, "Çunku" dıyor VVeınberg "kuantum mekanığının yaşamasını sağlayacak olan tek şey, Newton'un genel çekım kanununun Einsteın'ın ızafiyet teorısının özel bır durumu olarak hâlâ yaşamakta oluşundan farklı bıçımde nıhaı teorinin özune ılışkın bır özellığı olacak olmasıdır" Teon ve deneyım hikâyelen bıze Nevvton'dan, Eınsteın'e, gıderek gunumuze kadar evrenın ve doğanın kavranmasında emeğı geçenlerı, onların teorılerını ve bu teorılerın deneyle doğrulanma hıkâyelennı heyecan verıcı bır şekılde sunuyor Bu bölümde bır teorinin guzellığını butun boyutlarıyla kavrama olanağını buluyoruz VVeınberg bunu bıze vecız bır şekılde Einsteın'ın kuşağından bır bılım adamı olan Arthur Eddington'un "bırı, teorıyle doğrulanmadıkça hıçbır deneye ınanmamalı", sözlenyle dıle getırıyor Guzel teonler bölumunde VVeınberg bıze bır teorıde guzellığın, teorinin evrensel geçerlılığı hususunda guvenılır bır referans olacağını açıklıyor ve şoyle dıyor "Genel ızafiyet teonsı veya standart model gıbı fızıksel teonlerde bulduğumuz güzellık, ancak bır sanat esennde görebıldığımız bır nota, bır fırça darbesı veya bır mısrantn değışmez olduğuna benzer bır duygu uyandmr Fakat bu, müzık sevgımızde, resım ve şıır anlayışımızda olan tat ve deneyım meselesıdır ve bır formüle ındırgenemez " Ve devam edıyor "Bır fızıkçı bır teon ıçın guzel dedığı zaman bu bır resım, bır muzık parçası veya şiir içın söylenen güzel ıle aynı anlamda bır güzellıkten bahsedıyor demek değıldır Yanı bu sadece estetık bır beğenının ıfadesı değıldır Bu bır at eğıtıcısının bır yanş atına bakarak onun güzel bır at olduğunu belırtmesı halındekı güzellık kavramına daha yakındır Şuphesız kı eğıtıcı kendı fıknnı ıfade etmektedır fakat burada ob/ektıf bır unsur da vardır O aynı zamanda bu atın yanşlan kazanacak bır at olduğunu da ıfade etmektedır" VVeınberg'e göre teorinin guzellığı aynı zamanda onun basıtlığını de ıçerır Guzel bır teon basıt olmalıdır Ve bu teonler sımetrı prensıplerıne uygun olmalıdır Burada ıfade edılmek ıstenen sımetrı şeylerın sımetrısı veya geometrık sımetrı değıl, kanunların sımetrısıdır Kanunlann sımetnsı ıle söylenmek ıstenen şey doğal bır olayda gözlemımıze aıt göruşumuzde belırlı değışıklıkler yaptığımız takdırde keşfettığımız kanunlann değışmezlık taşımalarıdır Orneğın keşfettığımız doğa kanunlan, laboratuvarlarımız nerede olurlarsa olsunlar aynı kalmalı ve ölçumlerımızın kuzeye, batıya, yukarı veya aşağı yöne ızafeten yapıldığına göre degılmemelıdır Güzellık ölcusune başvurduğunda VVeınberg doğru yolda olduğunu ve hedeften belkı de fazla uzak olunmadığını söyluyor Felsefeye karşı yazarımızın " Fslsefe bize nihaı teonye ulaşmak uzere rehberlik yapabilir mı?" sorusuyla başlıyor Bölum boyunca yaptığı ırdelemelerde verılebılecek cevapların olumsuz olduğunu farkedıyoruz Ve çeşıtlı felsefe akımlarının örneğın pozıtıvızm ve relatıvızm modern bılıme faydadan zıyade zarar getırdığını çeşıtlı ömeklerle açıklamaya çalışıyor Okunması en zevklı bölumlerden bırı de yirminci asır melodılerı Bu bölümde VVeınberg nıhaı teorinin gızlerını çözmede önemlı bır adımı teşkıl edeceğını umduğu Hıggs parçacıklannın varlığı meselesını ırdelıyor Bu parçacıklar adını Edınburg Unıversıtesı profesörlerınden Peter Hıggs'den almakta Peter Hıggs 1964 yılında teorık olarak standard modele göre bu parçacıkların varlığını ortaya çıkarıyor Fakat bugune kadar bu parçacıkların varlığı keşfedılmış değıl SSC ınşa edılmış olsaydı Hıggs parçacıklannın varlığı meselesıne bır çözum getırılebılecektı Şımdı LHC ınşa edılse bıle muhtemelen ulaşılacak enerjı sevıyesı bu parçacıkları ortaya çıkarmaya yetmeyecek Fakat Isvıçre'dekı (CERN) veya Amenka'da Stanford'dakı (SLAC) gıbı duşuk enerjı ıle çalışan çarpıştıncılarda elde edılen sonuçlar ve surprız gelışmeler duşunulecek olursa, tamamlandığı takdırde LHC ıle de nıhaı teorıye ulaşma yolunda ılgınç gelışmeler sağlanabılır Ancak bu tür projelere destek olduğu kadar karşı çıkan ya da olumsuz eleştırıler yapan polıtıkacılar ve bılım adamları da var örneğın bunlardan bın "Zamanın Kısa Tarihi"nın yazarı unlu Teorık Fızıkçı Stephen Havvking'ın çalışma arkadaşı, Oxford Unıversıtesı Matematık profesörlerınden Rogef Penrose, T h e New York Revıew" dergısının 21 Ekım 1993 tanhlı sayısında "Nıhaı Bır Teorinin Duşlerı" kitabı uzerıne yazdığı "Doğanın en buyuk gızı" adlı yazısında, SSC ımal edılıp deneyler yapılsa bıle sonuçta nıhaı teorıye yaklaşma umudunun çok zayıf olduğundan bahsedıyor ve eleştınsını "Umarım ben yanılırım" dıye bıtırıyor Bız de umalım Roger Penrose yanılmış olsun ve VVeınberg'e nıhaı duşunu gerçekleştırmesı yolunda başarılar dıleyelım. * Prof. Dr., İTÜ. Inşaat Fak. Leyla Hanım'm yeri Bu hafta klasik bır bulmaca sunuyoruz Bu tur bulmacalara verıler ve çıkarımlar adını verebilırız Genellıkle bır kaç kışının yer aldığı bu bulmacalarda kışılere aıt bazı özellıkler venlır ve daha sonra da kımın kım olduğu sorulur? Venlere göre bazı mantıksal çıkanmlarda bulunarak sonuca vanlır Aslında bu tur bulmacalar klasik mantık kurallanna dayanır Istanbul susuzsa ve susuzluk bulasıcı ıshale yol açıyorsa bundan çıkacak sonuç Istanbul'da bulaşıcı ıshal olduğudur Şımdı ellerımızı yıkayarak bulmacaya dönelım Bu haftanın kahramanı Leyla Hanım Leyla Hanım hafta sonu 4 evlı çıftı yemeğe çağıracak Bunun ıçın de hazırlıklar yapıyor Yemeklen planladıktan sonra ıskemlelen L şeklındekı masanın çevresıne yerleştınr ve kımı nereye oturtacağını planlar Leyle Hanım'm planlanna göre 1 Her kadın (bayan) kocasının yanına oturacak (ıki yönlu oklar kımın kımınle yan yana oturdugunu gösterıyor Ömeğın a, hem j'nın hem de b nın yanında sayılabılır) Yirminci asır melodileri 2 Her kadının (bayanın) tam karşısında bır erkek oturacak (noktalı çızgıler kımlenn tam karışılıklı oturdugunu belırtmekte) 3 Leyle Hanım kocası Erol Bey'ın sağında oturacak 4 Leyla Hanım yanında kadın oturmayan tek kadın olacak Yanı bır yanında kocası, dığer yanında Ise başka bır erkek olacak Butun bu hazırlıklardan sonra davet gunu gelır ancaaak Ancak muthış bı felaket olur ve tam mısafırlerın geldığı sırada oluşan karışıklık arasında fırındakı nefıs kuzu etı de kömur halıne gelır Neyse Erol bey karşıdakı kebabcıdan kebab yaptınr ve herkes memnun mesut bır gece geçınr sorumuz 2 kılo kuzu etının fınnda kömur halıne gelmesı ıçın gerekli kılovvatt energının ne kadar olacağı değıl! Yanlızca Leyla Hanım'ın herşey bumundan gelmış bır halde hangı sandalyeye oturacağını bulmanız yetertı Hazırlayan: ZZ Çözümler ve kazananlar Hediye kutusu ve şekerler Dış kutudan bır şeker alıp ıç kutuya koymak aslında yetertı O zaman en ıçtekı 1 kutudakı şekerlerın sayısı 5=2x2+1 olur 1 kutu 2 kutunun ıçınde olduğu ıçın ıkıncı kutunun ıçındekı şekerlerın sayısı 4+5=9=2x4+1 olur Böylece uçuncu kutunun ıçınde 9+4=13 (2x6+1), en buyuk kutunun ıçınde de 13+8=21 yanı 2x10+1 şeker olur Cem San Zonguldak, Ali YakaryılmazIçel, Bans Çilıngır Samsun. Yuksel Gur Tekırdağ, Gökça Özyurt Balıkesır, Abdurrahman Çetin Içel, llkay Yılmaz Ankara, Ebru Karavell Istanbul, Emre Saygun ıstanbul, 385 75