Katalog

OJİ TARTIŞMALARI attığı sosyal sorunlar * Doç. Dr., DETAM Referanslar 1. Ad Hoc Committee on DNA Technology, The American Society of Human Genetıcs (1988) DNA banking and DNA analysis: points to consider Am J Hum Genet 42: 781783. 2. Ad Hoc Commitee on Individual Identificatıon by DNA Analysıs, The American Society of Human Genetics (1990) Individüel Identificatıon by DNA analysıs: points to consider. Am J Hum Genet 16: 631634. 3. National Academy of Sciences, National Research Council, Commıssion of Life Sciences, Board of Bıology (1992) DNA technology in forencıs scıence. National Academy of Sciences, VVashington DC 4. 13 Agustos 1993 tarih ve 497 sayılı Kanun Hükmünde Kararname. sında "bilimsel konularda öncelikleri saptamak ve tüm bilim alanlarında ülke yöneticilerine önerilerde bulunmak" olan "Türkiye Bilimler Akademisi" en uygun kuruluştur4. Bunun yanında diğer ülkelerde olduğu gibi konunun medya aracılığı ile tartışılması ve halkın bilgilendirilmesi de yararlı olacaktır. 4 5 6 Peki ülkemizde böyle bir bilimsel platnun oluşturulabileceği en uygun yapı esidir? Heıtıalde kuruluş amaçları ara ıa amaçlı DNA analizleri a. Ailenin ne gibi bir genetik bilgiye ihti:ı olduğunu bilmek, b. DNA analizinin ne gibi bir bılgıyı sağabileceğinı tayin etmek, c. Amaçlanan analizin mümkün sonuçnı ve her birinin önemini açıklamak, d. Metodun doğruluğunu tartışmak, e. Neticenin risklerinı açıklamak (örneortaya çıkabilecek (arklı babalık hali), r. örnek alınması gereken aile üyelerini in etmek, g. örnek toplamayı kolaylaştırmak, tı. Elde edilen sonuçların anlam ve önini bilmek ve nihayet, ı. DNA tanı laboratuvanna teslim edilen eklerin analizinin tekrarlanabileceği duıları tespit ve tayin etmek mecburiyeiedir. Danışmanlık rolünü üstlenen sağlık uznı, insan genetiği hakkında bilgi sahibi lalıdır. Bazı merkezlerde hem danışnlık hem de analiz sorumluluğunu aynı üstlenebilir. Eğer bir kişinin DNA'sı hemangi bir ge 2 3 netik değerlendirme yapılmaksızın bankaya yatırılmış ise, yukarıda yer alan noktalara değinen bir değerlendirmenın DNA analizinden önce yapılması yararlı olur. Bir bankadaki DNA kime alttlr? Başka türlü belirtilmedikçe, bankaya konmuş DNA bunu tevdı eden kışının malıdır. Bundan dolayı, bir hediyeyi ifade eden "verıci" veya "bağışçıbağışlayan" sözcükleri uygun değildir. DNA'yı tevdi eden kişi ile DNA " bankası arasında doğabilecek yanlış anlama nasıl asgariye indirilebilir? Tevdı edıci ile DNA bankası arasındakı yanlış anlamaları önlemek için en lyi yol, bankanın tevdi edıciye kurallarını, önceden yazılı bir belge ile vermesıdir. Böyle bir belgede aşağıda yazılı hususların düşünülmesi tavsiye edilir: a. Verilecek hizmetler, b. Depolamanın süresi, c. Kararlaştırılmış depolama süresinin 7 8 sonunda veya tevdi edicinin ölümünde DNA'nın idaresi, d. DNA bankacılığı ile ilgili kaçınılmaz risk ve sakıncaların tartışılması (örneklerin kaybolması gibi), f. Tevdi edici ile banka arasındaki haberleşme yönteminın tesbiti. Ne gibi koşullar altında bir DNA ~ tanı laboratuvart sonuçlan hasta dışındakilere verebilir? DNA analizlerınin sonuçlan ve anlamı öncelikle ilgili sağlık uzmanına rapor edilmelidir. Bu işlem aile içindeki üçüncü şahıslann lüzumsuz bilgi almalarını önleyecek şekilde yapılmalıdır. Diğer tıbbî testlerde olduğu gibi, DNA test sonuçlan da sır olarak saklanmalı ve üçüncü şahıslara, yalnızca testın ait olduğu kişinin yazılı izni var ise verilmelıdir. Ne gibi koşullar altında bir •" DNA bankası veya laboratuvan bünyesinde bulunan DNA'yı sahibinin dışında üçüncü bir şahısa aktarabilir? DNA bankası, bünyesinde bulunan DNA'yı üçüncü bir şahısa aktarmadan önce, sahibinin yazılı iznini almalıdır. Esasen, ölümsüzleştirılen hücreler yapılmadıkça, hasta DNA'sı kısıtlıdır ve hastanın ihtiyaçlan öncelık taşımalıdır. Rapor edilen sonucun doğrum luğu açısından DNA tanı laboratuvannın sorumluluğu nedir? DNA bağlantı analızi sonuçları, örnekleri laboratuvara gönderen sağlık uzmanlarına, bir hastalık veya taşıyı cılık halinin istatistiki olasılığı olarak .: rapor edılmelıdir. Uygunsuz laboratuvar teknikleri veya olası hastalığın yanlış tahmininden dolayı verilen hatalı sonuçlardan laboratuvar sorumludur. Aile ağacının yanlış çiziminden doğacak hata ise, ailenin veya örneklerı teslim eden sağlık uzmanının sorumluluğundadır. Eğer DNA örneğı kaybolursa veya üzerinde çalışma yapmak mümkün değilse banka veya laboratuvar, sorumlu sağlık uzmanından en kısa zamanda ikincı bir örneği istemekle yükümlüdür. Eğer hasta isterse veya laboratuvar gereklı görerek hastadan izin alırsa, örnekler tekrar analiz edilebilır. Ne gibi durumlar altında, tevdi e™ dicinin esas isteği dışında kalan amaçlar için DNA bankasında bulunan örneğin kullanılmasına izin vehlebilir? Buna, sadece tevdi edenın yazılı rızası ile izin verilebilır. Ideal olanı, tevdı edicinin isteklerinin örneğin alındığında tayin edilmesıdir. DNA bankalannın kalite teminatı " açısından asgari standartlar nelerdir? Bir DNA bankası, diğer DNA çalışmalarının yapıldığı yerden farklı bir yerde bulunmalı, emniyetli olmalı, depolama bölgesi alarmla donatılmalıdır. Banka işlemlerinin kaydı tutulmalı ve personel eğitıminde son derece titiz olunmalıdır. Her bir örneğin alınması, kullanım ve depolama işlemleri i 9 çin gerekli yazılı belgeler düzenlenmell ve saklanmalıdır. Her bir örnek bölünerek ve birden fazla yerde depolanmalıdır. Kontrol örnekleri depolanmadan önce analiz edilmeli ve belli aralıklarda kontrol edilerek depolamadan etkilenmemiş olduğu gösterilmelidir. Bir DNA tanı laboratuvart yöneti~ cisinin yeterliliği nasıl gösterilmelldir? Klinik amaçlar için DNA analizi yapan bir laboratuvarı yöneten kişi test örneklerinin analizini yapabileceğini ve sonuçlarını yorumlayabıleceğını belgeleyecek bir sınavdan geçmelıdir. Böyle bir sınav, konunun öncüleri olan kişiler tarafından yapılmalıdır. DNA bankalan ve/veya DNA ta" nı laboratuvarlanna çalışma izni belgesi verilmeli midir? DNA bankalannın ve DNA tanı laboratuvariarının yöneticilığıni üstlenen kişilerin gönüllü olarak katılacakları ve konunun öncüleri olan kişilerce yapılacak bir sınav ile DNA bankalarına ve tanı laboratuvarlanna yeterlilik sertifikası verılerek bu işlem z^i , resmileştirilmelidir. W W Klinik uygulamalı moleküler I I " " genetik alanında ülkemizde öncü olan kişiler DNA bankalannın ve laboratuvarlannın hasta gereksinimlerinin karşılanmasını sağlamada ne gibi bir rot almalıdır? Klinik uygulamalı moleküler genetik alanında ülkemizde öncü olan kişiler DNA banka ve DNA laboratuvarlanna işlenmesi için yukanda belirtilen "üzerinde düşünülmesi gereken noktalan" yayınlamalı ve bu yolla ilgili sağlık uzmanlarının ve hükümet temsilcilennın aydınlatılmasını sağlamalı ve DNA banka ve DNA laboratuvarlannın yöneticileri için sertifikasyon işleminin gerçekleşmesi yönünde tavsiye kararı almalıdır. Diğer sağlık uzmanlarının gerekli eğitimine öncülük etmelıdir. Konuyla ilgili olarak etık, sosyal ve idarî tedbirlerin alınması ile ikjilenmelıdır. 4079