Katalog

TIP NEW E N G L A N D ' D A N İ Z L E N İ M L E R 'Ailenin llaç Dolabı' adını taşıyan Mayo CDROM'unda ıse 7 600 ılaçla ılgılı bılgıler bulunuyor Yazılımlardakı bılgılerı yetersız buluyorsanız bılgısayarınızı modem aracılığıyla bılgısayar ağlarına bagladığınızda ufkunuz daha genışleyebılır dünyanın en büyuk bılgısayar ağlanndan CompuServe, astımdan organ nakline kadar 8.5 milyon bılımsel tıp makalesıne anında enşme olanağı sağlıyor CompuServe aboneierı ayrıca MedSIG adlı elektronık bülteni kullanarak doktoriara soru sorup bilgf alıyorlar Ancak bazı yanlış anlamalara yol açabıleceğınden, doktortar bu soruları bır teşhıs koyacak şekılde yanıtlamamaya dıkkat edıyoıiar Hastalar ve sağlığına meraklı olanlar bu "on lıne" sağlık hızmetıne olağanüstü ılgı duyuyorlar Yalnızca bir ay ıçlnde Prodıgy elektronık bılgı bankasına sağlıkla ılglll 90 bını aşkın mesaj bırakılmış Bunlardan bln de 41 yaşındakı multıpl skleroz hastası Mandy Mılls Mandy, 4 yıl önce hastalığı nedenıyle ışını bıraktıktan sonra elektronık bılgı bankalarını kullanarak hastalığının tedavısıyle ılgılı son gelışmelerı ızlıyor ve aynı hastalığa yakalananlarla haberleşıyor Eyethayıp oyunu ve söze beyinsel denetim Ağzımıza geleni söylememeyi, aklımıza geleni yapmamayı öğrenme tarihimiz şaşılacak bir biçimde beynimizin gelişim tarihiyle çakışıyor. Yankı Yazgan vethayır demeyeceksın1 Türkıye'nın mıllî söz oyunu halıne gelen bu oyunu oynamadan buyümüş bır çocuk olabıleceğını hıç düşunmemıştım Yaşadığım eyalettekı çocukların "evethayır" oyunundan haben olmaması belkı tesaduftü Kuzeyde guneyde, batıda ve doğudakı eyaletlere grttığımde artık çocukları yoldan çevınp sormaya başladım "Evethayır oyununu bılıyor musunuz? Ya da, hıç duydunuz mu?" Yabancılann çocuklanna yanaşmasından pek hoşlanmayan anneler çocuklannı çekıştırdıler Kımılen eskı bır Beatles şarkısını (I say yes, you say no) hatırladılar Sonunda çabalanm semeresıni verdl, "evethayır"ı bılen bır klşi buldum Çocukluğunu Ingıltere'de geçirmış bınsiydı Hem de sabah akşam "evethayır" oynayarak Mesleğınl sordum, çocuk psıkoloğuymuş "Biliyor musun," dedı, "bu oyundaki performans çocuklarda beyin gelışmesıne paralel bir çlzgi izliyor." Hanı, oyunu bılmeyenler vardır belkı, dıyerek kurallannı hatıriatayım Ikı oyuncudan blnsl sorar, otekı cevaplar Soran, dığenne "evet" da da "hayır" ıle cevap venlecek cınsten sorular yöneltip, "evethayır" dedırtmeye çalışır dığeri de "evet", "hayır' dememeye Ingıltere'de bır grup araştırmacı çeşıtlı yaşlardan çocuklaıia "evethayır" oynayıp, performanslanndakı gelışımı gözlemışler "Evet" ya da "hayır" dememek Için kendinı tutabılme yeteneğının ortaya çıkışı ortalama 34 yaşına denk gelıyor Araştırma grubundakı çocuklar 1112 yaşına ulaştıklannda performanslannın da doruğuna varıyorlar1 Ağzımıza geleni söylememeyi, aklımıza geleni yapmamayı oğrenme tanhımız, şaşılacak bır biçimde beynimizin gelişim tarihiyle çakışıyor Eğer beynın gelışımı, bır yandan büyüme, öte yandan çeşıtlı beyın bölgelerı arasındakı bağlantılann pekışmesı demek ıse, "evethayır" dememeyı mümkün kılan bır yer olduğunu bılıyoruz Beynın ön bölgesı Isteklenn hayata geçınlıp, geçınlmeyeceğıne ılışkın kararlanmız, seçımlenmız, eylemlenmız ve duraksamalanmız sırasında "esas" süreç bu bölgede oluyor Her şeyın boyutça buyuğunun makbul sayıldığı bır dünyanın sakınlerı olarak, pek çoğumuzun aklına gelen şey aynı Beynın on lobu ne kadar büyükse, ıstek ıse davranışlar ustündekı denetim de o kadar sağlamdır öyle değıl Yaşa paralel olarak sadece hacım ya da yüzey alanı büyümuyor Daha karmaşık ve bıraz da esrarengız bır şekılde buyüyen on beyın ıle dığer beyın bolgelen arasındakı bağlantılar Hareket, dıl gıbı ışlevlerden ağıriıkh olarak sorumlu olan bölgeler söz ve eylemın her ıstemlı kullanımında beynın on bolgesıyle "ıstışa E bu karmaşık ve hıyerarşık yapı bır "evethayır" derken bıle ıse kanşacak denlı "güçlü" Çocuklann oyunu nasıl oynadığına baktığınızda on beynın "mutlak egemen" ızlenımınden bıraz "kuşkuya kapılıyorsunuz Bır kere, 'oyun' koşulları başlıbaşına bır stres kaynağı, yanı beyın her zamankınden farklı bır olağanüstü hal uyguluyor Bu beynın bütünü ıçin yorucu ve olağandan çok enerjı tüketıcı bır durum ustelık "adınız Yankı mı?"t "evet" gıbı bır dıyalogdakı 'evet'ın otomatık konuşmadan sayılacağını düşunursenız, (yanı, mınımum enerjı gerektıren) o evetı dememek ıçin harcayacağın fazladan enerjı (beynın tüketeceğı şeker1) lyıce yüksek değeriere ulaşacak Sözun kısası, ön beyın ağzımıza geleni söylememekte bıze yardımcı olmakla bırlıkte, bu yardımı (ya da 'kontrol1) yaparken dış koşullan da gozonüne alıyor Her 'evet' ya da 'hayır' ıçin ön beyının burnunu soktuğu bır sureç gerekseydı' Kımılennın beyınlerı (belkı de hepımızınkı zaman zaman) her 'evet' ya da 'hayır' ıçin ön beyınden onay bekledığı ıçin, bır turlu 'evet' ya da 'hayır' dıyemeyenlen de unutmamalı ABD'dekı çocuklann 'evethayır' oynamadan buyümuş olmalannı aklım hâlâ almıyor Ustelık oyunu oğrettığım her 10 yaşından küçük Amenkalı oyunun tıryakısı olmuşken Bır olasılık, ön beynın gelışmesını yansıtan (ve arttıran) başka bır oyunlan olması örneğın "şoyleboyle" oyunu gıbı Hanı, 'şoyle' deyınce karşınızdakının hareketının aynısını yaparsınız, 'boyle deyınce yapasınız gelır ama yapmamak ıçin kendınızi tutmaya çaiışırsınız Neyse kı, çocukluğumda sayısız kez oynadığım "evethayır" oyunu sayesınde her aklıma esenı yapmaya kalkmıyorum. Yoksa, sokaklara çıkıp, onume gelen çocuğu ya da büyüğü tutup "Hanı şöyle/ böyle dıye bır oyun vardı, hatırlıyor musunuz?" demem ışten bıle değıldı Hatta, "evethayır oynamadan nasıl büyüyebıldınız" dlye bıle sorabılırdım Beynınin ön bölgesının denetim gücu daha az bınsının kımbılır ne cevap vereceğını düşünün hele bır OKURLARA NOT: Beynın ön bölgesının (Frontal lobe) ağırlık taşıdığı bu denetleme Işlevine Ingılızce'de "Intentıon Edıtıng" denı yor. Türkçesı'yle "nıyet denetımı" gıbı bır s«y "Eyleme dönuk ama eylemleşmemış duşiıncenın bıçımlendınlmesı, genel kural ve ılkelere uydurulması" anlamı çıkanlabılır Şımdı, meraklı bır okur çıkıp, 'beyınde sıyası partıier var mı?' dıye de soraraa, hıç şaşırmayacagım! Sağlık ondüstrisi de bılgı ve ıletışım çağının sağlık alanında yaptığî bu yenı atılımın farkında Sağlık sigortası şırketlerı bu olayı yakından ızlıyoriar ve kendılerı de elektronik danışma servıslen kuruyorlar Ikı yıl önce Kalıfomıya kökenlı Access Health adlı sağlık sigortası şırketı, Kışısel Sağlık Danışmanı adını taşıyan bır uygulama başlatmış Sıgortalılar ücretsız telefon hatlannı arayarak 24 saat boyunca blr sağlık yetkılısı ıle konuşabiliyor veya hastalıklanyla ılgılı eğltıcı bant kayıtlarını dınleyebılıyorlar Bugün 5 milyon kadar Amerıkalı bu servısı kullanıyor, 1997'de Kışısel Sağlık Danışma hatlannı 18 milyon kışının kullanması planlanıyor Danışma telefonlannı arayanlar, genellikle bir hastanenin acil servısine başvurmalan gerektlğını düşünüyor ama telefonla gereklı bılgılen aldıktan sonra arayanlann yüzde 8O'ı bunu yeterlı bularak acıl setvise gıtmekten vazgeçıyor Dolayısıyla yeterlı bılgı edınınce hastaneye başvurmaktan vazgeçen sıgortalılar sağlık harcamalannda önemlı mıktarda tasarruf yapıyorlar Aynı şekılde VVısconsın Unıversıtesı nın CHESS sağlık ıletışımı sıstemını kullanan AIDS hastalannın sağlık harcamalarında yüzde 30'luk bır azalma meydana gelmiş Kuşkusuz "elektronık sağlık" herkese uygun gelmeyebılır, bazı hastalar içın yataklann başında nabızlannı tutan blr doktor bulunması daha güvenilır olabılır ama her geçen gün artan sayıda kışı elektronık sağlık hızmetınden yararlandıkça ınsanlann bılgısayardoktorlara güvenı artıyor Hatta bazen bılgısayarlar doktorlann yanılgısını düzeltıyor Altmış yaşında bır prostat kanserı hastası gıttığı üç üroloğun her bırınden oldukça farklı tedavı onenlen alınca çareyı bılgısayara danışmakta bulmuş ve her üç tedavi seçeneğını elektronık bılgı bankası yardımıyla ayn ayn değeriendırerek kendısı ıçin en uygun olanına karar vermış (Newsweek, 26 Eylül 1994) Sağlık sektöründe dönüşüm rMVK P6MEYI re"de bulunuyortar Istemsız söz ve eylemler bu üst makamın onayı olmaksızın oluvenyor Istemlı ama "uygunsuz" soz ve eylemler de, ön beynin dığer bölgeler ustündekı denetımının sıkılığı ölçüsünde, gerçekleşme şansı buluyoıiar Bu denetim değışmez bır engel/barikattan zıyade, zaman zaman gevşeyıp, sıkılaşan bır süzgeç yapısında Kımı hıyerarşı meraklılanna "bakın beyınde de yurütmeyi denetleyen bır ıstışare organı var" dedırtecek düzenlılıktekı bu yapılanmanın ayrıntılanna ve değışık koşuilardan (ıçkı, aşk, seyahat, yorgunluk vs) nasıl etkılendığıne başka bır yazıda değineceğim Fakat 4077