Katalog

BİLİMÖDÜLLERİ TUBİTAK 1 9 9 3 BİLİM ÖDÜLÜNÜ KAZANANLARIN ÖDÜL KONUŞMALARI DNA'daki hasar Prof. Dr. Miral Dizdaroğlu, "serbest radikaller" olgusunun DNA zincirine verdiği hasar konusundaki araştırmasını anlatıyor. erbest radikaller doğasal olarak ğe uğraması sonucu ortaya çıkan ürünleher canlı hücrede oksijenden türerin kimyasal yapıların saptadım. Bu tür yerek oluşurlar. Dış etkenlerin soçalışmaların yapılmasını sağlayan kimyanucu olarak da hücrelerde serbest radisal yöntemlergeliştirdim. kaller oluşur. Dış etkenlerin en çok bili1980 yılından beri yaptığım çalışmalar nenlerinden biri iyonlaştırıcı radyasyonDNA'nın içerdiği baz moleküllerındeki delardır. Bir serbest radikal, üzerinde çiftleşğişiklikler ve de DNA ve proteinler arasınmemış bir elektron olan bir molekül veya da kimyasal bağ oluşumları üzerinde olbir molekül parçasıdır. Oksijenden türedu. DNA'da serbest radikallerle oluşan fayen serbest radikallerin en çok hasar yakat o zamana kadar yapılan bilinmeyen pıcı olanlarından biri hidroksil radikalidir. değişmiş baz moleküllerinin yapısını ortaBu radikal radyasyonun etkisiyle hücreya çıkardım. Hücre çekirdeğinde DNA ve lerde de oluşur. Canlı hücrelerde doğasal proteinler arasında kimyasal bağ oluşmaolarak veya dış etkenler yoluyla oluşan sıyla ortaya çıkan bazı moleküllerin yapıserbest radikallelarını aydınlattım. Bu rin bazı hastalıkmoleküllerin oluşma larda önemli rol mekanizmaları hakoynadığı son yılkında hipotezler ileri larda yapılan bisürdüm. Çalışmalarılimsel çalışmalar mın bir bölümü de ile gösterilmiştir. DNA'da oluşan birçok Bunlar arasında kimyasal değişikliklekanser, damar tırin yapılarını aynı ankanması, romada saptayacak güçte tizma, kronik infbir yöntemin geliştirillamasyoh, gözmesi üzerinde oldu. lerde katarakt giBu yöntemin özelliği, bi hastalıklar saDNA'nın dört baz moyılabilir. Yaşlanlekülünde oluşan demada da serbest ğişiklikler sonucu ortaradikallerin büya çıkan birçok ürüyük bir rol oynanün yapılarının tam bir dığı sanılmaktadoğrulukla saptanmadır. sını ve ayrıca miktarlarınn ölçülmesini sağSerbest radilamaktır. Bu saptamakaller canlı hücların hepsi aynı DNA relerdeki her türörneği kullanılarak yalü organik molepılabilmektedir. Gaz külde hasar oluşturabilirler. Bu Dizdaroğlu'nun lisansı Kimya, doktorasını Alman kromatografisi ve kütlü spektrometresi teknikmoleküllerden biri ya'da yaplt.Alman e Amerikan üniversitelerinde lerinin kullanıldığı bu de genetik madde görev yaptı. 1986'dan beri Maryland'da National yöntemle hem test tüveya deoksiribo Institute of Standards and Technology'de çalışıpü denemelerinde, nükleik asittir. yor... hem kültürde gelişen hücrelerde ve hem (DNA) DNA'da oluşan hasar eğer hücre ide laboratuvar hayvanlarında serbest raçindeki onarıcı enzimler tarafından onarıldikallerce oluşturulan DNA hasarı saptamazsa hücrenin ölmesine neden olabilir. nabilmektedir. Son yıllarda, araştırma ekiEğer hücre ölmeyip çoğalmaya devam bimde çalışan bilim adamlarıyla beraber derese onarılmayan DNA hasarı mutasbu yöntemi kullanarak canlı hücrelerde ve yonlara yol açabilir Mutasyonlar da bir laboratuvar hayvanlarının çeşitli organlanormal hücreden kanser hücrelerinin ürerında radyasyonla ve başka kanser yapıcı mesine neden olabilirler Bu olayın mekamaddelerle oluşan DNA hasarını saptanizmasını anlayabilmek ıçin DNA'da serdık. Bu yöntemi kullanarak insanlarda best radikallerle oluşan kimyasal değişikkanserli dokulardaki ve onları çevreleyen lıkleri ve mekanizmalarını aydınlatmak normal dokulardaki DNA hasarını incelegerekir. Benim kariyerim süresince yaptıdik. Kanserli dokuların norma! dokularğım bilimsel çalışmalar serbest radikalledan daha çok DNA hasarı içerdiğini bulrin DNA'da yaptığı kimyasal değişiklikleduk ve hasarın kimyasal yapısını aydınlatrin mekanizmalarının aydınlatılması üzetık. Bu yöntemin diğer bir uygulama alanı rinde oldu. MaxPlanck Enstitüsü'nde da, DNA hasarının DNA onarım enzimleProf Dr. D. SchulteFrohlinde ile çalıştıriyle onarılma mekanizmalarının araştırılğım yıllarda, DNA zincirinin radikal reakmasıdır DNA bazlarındaki hangi değişiksiyonları sonucu nasıl koptuğunun mekaliklerin hangi enzimler tarafından onarıldınizmalarını ortaya çıkardım. DNA'nın içerğı bu yöntem kullanılarak saptanabilir. ördiği karbonhidrat molekülünün değişikli S neğin; son iki senede yaptığımız çalışmalarda, iki DNA onarım enziminin DNA'nın dört bazında birden oluşan değişikliklerden hangilerini onarıp hangilerini onarmadıklarını saptadık. Geliştirdiğim bu yöntem dünyanın başka yerlerindeki laboratuvarlarda da DNA hasarı araştırmalarında kullanılmaya başlanmışttr. 1989 yılı bilimsel kariyerimin en yüksek noktalarından biri oldu. O yıl, American Chemical Society'nin VVashington Bölümü'nün Hillebrand ödülu bana verildi. Bu ödül 1925'den beri her yıl bir kişiye son beş yılda yaptığı orijinal bilimsel çalışmalarından dolayı verilmektedir. Hillebrand Ödülü, American Chemical Society'nin VVashington Bölümü'nün verdiği en eski ve en yüksek değerli ödüldür. Daha önceki yıllarda, bu ödülü alanlardan dört kişi sonradan Nobel ödülü'nü kazanmışlardır. DNA'da serbest radikallerin oluşturduğu değişikliklerin kimyasal yapılarının bilinmesi, onların hücrede yaptığı biyolojik etkilerin aydınlatılması için mutlaka gereklidir. Örneğin, DNA'daki değişikliklerin birinin veya bir grubunun canlı bir hücrenin ölmesinde veya kansere yol açmasındaki rolü nedir? Bu sorunun yanıtı henüz bilinmemektedir. Benim çalışmalarım bu konulara ışık tutma yönündedir ve kanserin radyasyonla veya serbest radikaller oluşturan başka diğer etkenlerle oluşmasını önleme çabalarına önemli bir katkıda bulunabilir. Bilimcinin nitelikleri, araştıpmanın 5 adımı Prof. Dr. Zekai Şen, konuşmasında, bilim ve araştırmanın özellikleri üzerinde durdu. ilimsel çalışmaların amacı mutlaka I gerçeğe yaklaşma ile insanlığa hizmet etmek olmalıdır. Aksi takdirde faydasız bilimlerle boşa vakit geçirmiş oluruz. Ülkemizde bilim potansiyelini attırmamız için kendi bilim adamlarımızı kendimiz yetiştirmemiz gereklidir. Türkiye'de her yere araştırma merkezleri kurulsa, gerekli teçhizat ve bilgisayarlar alınsa, laboratuvarlar son sistem aietlerle donatılsa, yurtdışına binlerce öğrenci gönderilse, herkes çok iyi yabancı dil bilse, gene de bilimin sağlıklı gelişmesi gerçekleşmeyebilir. Yurtdışındaki çalışmalarım esnasında birçok ülkeye öğrenci yetiştirdim ve birçok öğrenciyi batı ülkelerine gönderdim. Bu süreç içinde gözlemlerıme dayanarak şunları söyleyebilirim. Yerel olarak yetiştirilen öğrenciler yurtdışında yetişenlerden hiç de geri kalmayabilirler. Yurtdışında yetişenlerin de birçoğunun ezberci, temel bilimsel kavramlardan mahrum olarak sadece ileri birtakım yöntemlerin uygulayıcıları olduklarını, ülkelerine geri döndüklerinde yetiştikleri ülkelerin sözcüleri olduklarını, gerçek bilimsel nosyonlarla karşılaştıklarında ise boş yetiştiklerini itiraf edenlere çok rastlamışızdır. özellikle temel bilimsel araştırmaların, yönlendirici bilim adamlarının olması durumunda, dünyanın her yerinde rahatlıkla yapılabileceğini gördüm. Bu tür çalışmaların memleketimizde de yapılabilmesi hiç zor değildir. Yeter ki kendisine bilim adamı ünvanını layık gören fertler her şeyden önce aşağıda sıralayacağım vasıflara sahip olmaya çalışsınlar. Ancak bu vasıflarla teçhiz edilmiş topluluklar laboratuvar, araştırma merkezleri, alet, kütüphane, bilgisayar vb. maddi imkanlarla daha da iyi bilimsel rütbelere ulaşabilirler. 1) Fertlerin zaman zaman kendi ken B! İTÜde Inşaat Fakültesini bitirdi. NATO bursu ile Londra Ünlversltesi'ninlmperial Colloge ol Science and Technology'de mühendlslik hldrolojlsl konusunda yüksek lisans, arkasından stokastik hldrolojl üzerlne doktora yapb.Klng Adiilaziz ÜnlversHesinde çalışV. Bir yıldır İTÜ Uçak ve Uzay Mühendlsliğl lak. Meteoroloji Bölüm bafkanlığı yapıyor. dilerini hesaba çekerek cemiyet, vatanve diğer insanlara faydalı ve örnek olacak dürüstlüğe ve ahlâka sahip olmaları gerekir. Bu, bilim adamı olmanın da ilk temel ilkesidir. 2) Hayatı boyunca yapacağı tüm işleri bilimsel esaslara göre düzenlemeye çalışmalıdır. Rütbelerin en yücesinin ilim rütbesi olduğunu unutmadah bu rütbeye ulaşmak için kişisel arzu, hırs, ihtiras, gösteriş vb. gibi bilimsel olmayan faktörleri işlerinde hakim kılmamalıdır. 3) Bilim adamı çok cesur ve sadece ilim ile yönlendirilen sınırsız hür düşün 34010