Katalog

YER B Orta Asya'da dağ olusumu ve kıt'a Son derece karmaşık bir mimariye sahip olması nedeniyle, yapısı ve evrim tarihi çözülemeyen Altaid veya Türkl dağ kuşaklarına, Celâl Şengör ve arkadaşları özgün çalışmalarıyla sonunda yorum getirdiler. Ayrıca kıt'a kabuğunun gelişimine de ışık tutuldu. A.M. Celâl Şengör, Boris A. Nataiin, Valentin S. Burtmcm * Altaidleri ilk defa tanımlayan, Avusturyalı büyük jeolog Eduard Suess'ün azîz hâtırasına! Dağ Oluşumu ve Kıt'a Evrimi Dünyamızın Alpler, Himalaya, Andlar gibi yüksek dağ silsilelerini oluşturan olaylar aynı zamanda kıt'a kabuğunu da oluşturan olaylardır. okyanus ortası sırtları boyunca deniz tabanı yayılması denilen bir mekanizma ile üretilir (şekilde siyah ile gösterilen kesim). Bu kabuk Batı Pasifik'tekilere benzer derin deniz hendekleri boyunca yer alan dalmabatrna zonlarınca da tekrar arzın derinliklerine döner. Bu sürekli yenilenme sonucu, en yaşlı örnekleri 200 milyon yıllık olan okyanus kabuğunun ortalama yaşı 100 milyon yıldır. Buna mukabil alüminyum ve silisçe zengin granit gibi hafif (ortalama yoğunluk 2,7 g/cm3) kayalardan oluşan ve kalınlığı ortalama 3540 km'yi bulan kabuk türü kıt'aları oluşturur (şekilde süreksiz ve düzensiz çizgilerle gösterilen kesim). Kıt'alar, okyanus kabuğunun tersine, sürekli yenilenmeleri olanaksız birlkim ürünleridir. Bu nedenle en yaşlı örnekleri hemen hemen 4 milyar yıllık olan ve ortalama yaşı 2 milyar yıl olan kıt'a kabuğunun arz mantosundan kimyasal bir ayrışma sonucu üretildiği kesin olmakla beraber, bu ayrışma mekanizmasının detaylan henüz tartışmalıdır. Tartışma konusu olan en önemli sorunlar, belli bir kimyasal ayrışma sonucu bazalt türü kayaçlardan türediği sanılan kıt'a kabuğunun nasıl olup da genelde silisyumca bazalttan daha zengin andezite yakın bir ortalama bileşime sahip olduğu ve kıt'a kabuğunu oluşturan kimyasal ayrışma olaylarında dünyanın 4,5 milyar yıllık tarihi boyunca bir yavaşlamanın hattâ durmanın olup olmadığıdır. Kıt'a kabuflu 30km| Yanardafl Yayılma mejrkeıl 1 S Dalmabatma " ^ ^ ^ . Okyanus kabuöu 2900 km 1 Altaidler: Kıt'a kabuğunun üretildiği bir fabrfca Günümüzden yaklaşık 650'den 160 milyon yıl öncesine kadar geçen zaman içinde Asya'da, batıda Urallardan başlayarak Tiyen Şan'ı (Tanrı Dağları), Kazakistandaki Açlık (Betpak Dala) ve Kazak steplerinin Dünyamız aynen bir soğan gibi tabakalı temelini oluşturan yaşlı dağları, Altayları bir iç yapıya sahiptir (Şekil 1). En dışta buluve Moğolistan'ın hemen tamamını oluştunan ve geneliikle kabuk denilen kesim iki ran bir dağ sıstemi meydana gelmiştir. Adeğişik bileşimden oluşur. Geneliikle magvusturyalı büyük jeolog Eduard Suess'ün nezyum ve silisçe zengin bazalt gibi ağır 1901 yılında "Altaidler " adını verdiği bu (ortalamayoğunluk3,0g/cm3)kayaçlardan dağ sisteminin yapısı ve evrim tarihi, son oluşan ve kalınlığı &10 km arasında değiderece karmaşık olan iç mimârîsi nedeniyşen kabuk okyanusların altında bulunur ve le uzun yıllardır açınlığa kavuşturulamaAltaid öncesi sertleşmiş kıt'a kabuğu mıştır. Ancak Altaidlerin yapı ve evrim Altaid yığışım karmaşığı DOGU AVRUPA tarihlerinin anlaşılaGerilmiş ve incelmiş kıt'a kabuğu mamasında bir diğer ESKİ KIT'ASI j Yapısal birliksınırları (faylar) önemli etken de, bunların yapılarının Gerilme hattı ve yönü bugüne kadar hep Altaid dağ büklümü (oroklinal) Alp veya Himalaya örneklerine benzetilerek çalışılması olmuştur Altaidlerin iç yapıları ise bugüne kadar incelenmiş KUZfcY "klâsik" dağ sistemHAZAR lerinin iç yapılarına ÇQKÜNtUSU benzememektedir Bu yeni tür dağ kuşaklarına biz, Orta Asya'da Türkt dillerl konuşan halkların yaygın olarak yaşadıkları yerlerde en güzel örneklerinin bulunması nedeniyle "Türkî tip" dağ kuşakları adını verdik. Türkî tip dağ kuşaklarının yapı ve evrimlerinin incelenmesi bizlere, Altaidlerin mimârîsi ve jeolojik rihlerinin yanı sıra, Şekil 3: Aldahitlerin ana yapısal elamanlarını gösteren basiUeştirilmiş yapı haritası (tektonik harita) Şekil 5, bu yapısal e, kabuöunun da nalemanlann zaman içinde nasıl şekil değiştirerek geliştiklerini sergilemektedir. Çitt başlı ok. Geç Perm Devrinde olan han e | i s t i â i n e lslk t u t a n a ı reketisimgelemektedir.Diğer tür oklarSilürDevhileErkenPermDevrinisimgeliyor. ° ' u ' 1 illllllllH •^^^ia^fcaıiM j^BMıntoıu ^ ^ H K ı t ' a kabu{ Şekil 1: Dünyamızın tabakalı yapısı. Yayılma merkezleri, okyanus ortası sırtları boyunca okyanus kabuğunun mantodan yükselen sıcak magmanın katılaşıp laşlasması sonucu doğduğu yerlerdir. Okyanus kabuğu oluşması sonucu okyanuslar genişlerken kıt'alar da onlara bağlı olarak hareket ederler. Dünyamızın yüzeyini sabit bir değerde tutabilmek için doğan kadar okyanus kabuğunun da yok olması gerekmektedir. Bu da dalmabatma bölgeleri boyunca mantoya dönen kesim tarafından karşılanır. Dağ kuşakları işte bu dalmabatma bölgeleri boyunca ve bir de kıt'aların carpıştıkları hatlar üzehnde oluşurlar. çok önemli ipuçları saglamıştır. Altaidlerin mimârîsi ve jeolojik tarihçesi Şekil 2 Altaid dağ sisteminin Asya'daki dağılım alanını göstermekte, Şekil 3 de bu sistem içindeki mimârî unsurlan sergilemektedir. Bu mimârî unsurlarda dikkat edilecek iki önemli alt yapı elemanı vardır: Pembe ile gösterilmiş alanlar 800 milyon yıldan daha eski bir dönemde "taşlaşmış" eski kıt'a kabuğundan oluşan "çekirdeklerdir". Buna karşılık yeşil ile gösterilmiş alanlar, 650 ile 225 milyon yıl öncesi aralığında, okyanus tabanlarından dalmabatma bölgeleri boyunca "kürenmiş" çökel kayaları ve okyanus kabuğunun üst kesimınde bulunan bazalt kayalarından oluşan yığışım karmaşıklarıdır (225 ile 160 milyon yıl öncesi aralığında oluşmuş yığışım karmaşıkları yalnızca Moğolistan'ın en doğusunda oldukları için burada dikkate alınmayacakiarıdır). Bu yığışım karmaşıkları içinde bulunan en yaşlı kayaçlar pembe ile gösterilen yaşlı çekirdeklere yakın, en genç olanlar ıst bunlardan uzak bulunmaktadırlar. Bu, yığışım 3328