Katalog

PSİKİYATRİ Parkinson hastalığı Kisilik ve davrams üzerine etkileri 9 "Yenilik arayışının" parkinsonlu hastalarda ortalamanın altında olması dikkat çekiyor. Yankı Yuzgan "...Evet, son dört yıldır parkinson hastasıyım. Günlilk hayatım mı? (...) Sonra, her gün aynı saatle telefonlarımı eder, mektuplanmı yazarım (..) Burodan çıktığımda, hep aynı yolu Izleyerekten eve ulaşırım. (...) Evet, son otuz yıldır, yanl araba sahibi oldum olalı, aynı yerlerden geçerek eve glderlm (...) Tabil, doğal gaz kazıları sırasında mecburen değlstlrdlm yolumu. Ama kırk yıldır yaptığım isl, farklı blr fekilde yapmayı zaten sevmedlğimden, gltmedim blrkaç gün büroya Kazılar tamamlanana kadar (...) Saat tam yedı'de sotraya olurmuş oluruz. Hemen öncesınde son ilactmı alınm. Tama sizln tavslyenıze uyarak (...) evet, alışkanlıklarıma çok bağlıyım. Zevk aldığım alışkanlıklarım mı? Isim, ailem, küçükler...y,llardu boyle.(...) Sigara Içmiyorum. Zevk alamadım, lOzumauz buldum Içmedim..." 9 Zevkıne varamamak ıle Parkinson hastalığındakı kımyasal değışıklıkler arasındakı ılışkıyı araştıranlar benzer bır denemeyı amfetamın'le yapmışlar Parkinsonlu kışıler keyıf verıcı bır madde olan amfetamın'ın bu keyfınden fazla yararlanamadıklarında, beyınde dopamın aracılığıyla varolduğu sayılan bu yaşan tıların Parkinson hastalığında belırgın bır kesıntıye uğradığı duşunulmuş (3) Yenilik arayışı Insan davranışları ve yaşantılarının beyındekı çeşıtlı kımyasal ıletım sıstemlerı ıle bağdaştırılması yenı bır sevda değıl Dopamın, no radrenalln ve meşhur serotonın, davranışların olması dikkat çekiyor Kımyasal duzeyde duşunduğunuzde, parkinson hastalığı olan bır kışıye dığerlerınden ayırdeden dopamınsızlık durumu" Dopamın ın yokluğunda olanbıtenden, varlığında olanlar hakkında fıkır yurutmek mumkun Boyle duşunulduğunde, dopamın kullanan sıstemlerın kışılığın yenılığe yonelık yanında rol oynadıgını, hazza ve keyfe ıltşkın etkınlıklerde onemlı payı bulunduğunu duşunebılırız Dopamın kullanan sıstemlerı lyı ışlemeyen kışılerın daha az esnek, daha kuralcı ve alışkanlıklarına bağlı. başkalan ıçın keyıf verıcı alışkanlıklardan aynı keyfı almayan kışı ler olması da beklenebılır (4) Tıpkı Parkinson lularda gorulduğu one surulen kışılık özellıklerı gıbı Genellemeler hep doğru mu? Bu noktada duralım Kışılık profıllerı olsun bellı kımyasal maddelerle bellı davranışların bağlantılanması olsun. hep ıstatıstıksel bazı Sigara içiminln keyfl Insan nıye sigara ıçmez kı? Sigarayla hıç karşılaşmadığı ıçın belkı Olacak ış değıl Sıgaranın zararlarından korunmak ıçın? O tamam Pekı zevk alamadığı ıçın' Yaptığımız pek çok şeyın bıze verdığı zevkın beynımızdekl doğuş yolculuğuna dopamin'in yardımcı olduğ söylenır (1) Bır tur "oduUceza" sıstemınırrVerlesmış bulunduğu mezohmbık bolgedekı etkıleşımler, her bır yaşantının zevk ve keyıf verıcılığını belırlenmesıne katkıda bulunurlar Dopamın salgılanımının artışı ve etkınlığındekı çoğalmalar, terazının haz, keyıf ve zevk kefesını ağır bastırırlar Sıgaradan dopamın e uzanan çızgıyı gerıye doğru ızledığlmızde, karşımıza ılk çıkan kımyasal madde nıkotın olur Nıkotın, (pek çok etkı yanısıra) Dopamın etkınlığındekı artışın mezohmbık bölgede yoğunlaşması, sigara ıçımının keyıfle sonuçlanmasına yardımcı olur Sigara ıçmekten bır tad alamadığını soyleyen bır tane parkinsonlu, elbette kı, butun Parkinson hastaiarını temsıl edemez Goçen yazıda sozunu ettığım "hakıkı bılım" yöntemlerını kullanarak meseleye baktığınızda, sıgaradan tad alamayan başka Parkınsonlular aramalısınız Sigara ıçmemelerı ya da sıgaradan tad almamaları ıçın başka neden bulunmayan bır grup parklnson'lunun sigara ıçmemesı ıse "hakıkı bılım" açısından ustunde durulmaya değer bır olay olur Hemen yenı bır soru çıkar karşınıza Bu ınsanların sigara ıçmemesınde, sıgaradan tad alamamasında rol oynayabılecek ortak etken nedir'? Bu ortak etken ılk bakışta parkinson hastalığı gıbı gozukse de, parkinson ne yapıp edıp de bu keyfı ınsanların elınden almaktadır ?(2) Parkinson hastalıgının nörobıyolojık temelı sayılan bozukluk, sıgaranın ınsana tatsız gelışını de açıklayabılır Parkınson'da beyının dopamın kullanan sıstemlerl, ventral tegmentum dan başlayarak hasara uğramıştır Hasardan nasıbını alan sıstemler arasında, "odulcezası' sıstemı de vardır Keyıf alma duygusunun maddı temellerının yer aldığı bu sıstem, başlıca tuketlm malzemesı olan dopamın'den yana sıkıntıda olduğu ıçın, bır şeyın tadına varmak ımkansızlaşabılır Parkinson hastalığındakı "dopamınsızlık durumu' nun yarattığı problemlerın yanında, sigara zevskınden mahrum kalmak çok onemlı bır kayıp sayılmayabılır Ancak sıgaranın zevkıne varamamanın akla getırdığı başka yaşantı ve davranış değışıklıklerı var 2306 uç temel rengı sayılıyor Bu yonde araştırma yapanlar, ılk adım olarak kışılığı oluşturan temel davranış oruntulerını tanımhyorlar Daha sonra tanımlanan temel davranış oruntulerı ıle bunlara karşılık gelen kımyasal maddeler bulunmaya çalışılıyor Bu karşılıklılık, tahmın edıleceğı gıbı, hıç bır zaman mutlak ve bırebır olmuyor Daha zıyade, oluşan resımde hangı fıgurlerde daha çok hangı renk kullanılmış, onu kestırmeyı denıyorsunuz Yanı, hangı davranış öruntusunde hangı norot ransmıter daha çok kullanılıyor gıbı Ama rengın analızını yapmak hangı boyaların ne kadarıyla oluşturulduğunu tam olarak bulmak pek kolay değıl Resımdekı fıgurlerı tek tek ayırdedıp temel fıgurlerı, yanı temel davranış oruntulerını ortaya çıkarmak da o denlı guç Kışılık, davranış ve kımyasal sıstemler araştırıcılarından bırısı olan Amerıkalı psıkıyatrıst James Clonınger, kışılık yapısını oluşturan temel davranış oruntulerınden bırısını "yenilik arayışı" dıye adlandırıyor Yeni hedeflere yönelmek, yenı alışkanlıklar edınmek, değışık arayışların peşıne duşmek, meraklılık ve kaşıflık yanını hep canlı tutmak gıbı yonlerı olan "yenilik arayışı' davranışının, Parkinsonlu kışılerde ortalamadan daha duşuk belırgınlıkte genellemelere dayanıyor Dolayısıyla, genellemelerın barındırması beklenen hata paylarınıgozardıetmemelı Parkinson hastalığı, davranışlarda rolu olan dopamın hakkında fıkır edlnmek ıçın bır zemın sağlıyor Aslında, yazının başlangıcında alıntıladığım dort yıllık Parkınson'lu" Alı bey ın sözlerınde kendı hayatlarından. kışılıklerınden bır şeyler bulabılecek pek çok kışı olabılır Onların ne Parkinson ları vardır, ne de olacaktır Yıne de, yaşadıkları anlar, bır şekılde Alı bey ınkını andırır Galıba, psıklyatrıstlerı bu konulara çeken, parkinson hastalığı gıbı nörolo|inın sahasında sayılan bır problemle ılgılendıren de bu andırış Insanların analarındanbabalarından al dıkları gen mırastnın ve bunun uzerıne yaşamış oldukları her şeyın kışılıklerını bıçımlendırmesı sırasında beyın kımyasında olanbıtenlerı anlamak ıçın parkinsonlu ınsanların bazı ozellıklerı yardımcı olabılır Dopamin'in beynımızdekl etkınlığı ıle davranışlarımız arasındakı ılışkıye akıl erdırebılırız Dopamın dışındakı kımyasal maddelerın (yanı dığer temel renk'lerın) karışımlarının her bıreyın hayatında ne tur goruntuler olşturduğunu Pekı 7ama butun buıılar Alı Bey ıçın ne anlam taşıyor Alışkanlıklarına sadakatı nayatının onceden bellı guzergahlardan gıtmesı onun ıçın bır mesele oluşturuyor mu' Bır de şu var Alı Bey'ın boyle ' olmasında Parkınsonlunun sorumluluğu ne kadar'' Bellı bır yaşta parkinson hastalığı şeklınde ortaya çıkan ve çok daha eskılerden başlamış bır dopaminsizleşme boz ko nusu olabılır Alı bey e bakılırsa o otuz yıldır aynı yoldan ışıne gıdıp gelme hususunda kararlı Bıldı bılelı boyle Dığcr bır açıdan bakılırsa, Alı bey'ı "boyle kışılık ozellıkleııne sahıp kılan Parkinson una da sebep olmuş denebılır Yanı dopamın gıderek o kadar azalmış kı, bır hastalık olarak ortaya akıvermış Ama Alı Bey ı boyle yapanın yd dd bıldığımız Alı bey yapanın yıllarca once başlayan sın sı bır Parkinson hastalığı olduğunu duşunmek, Alı bey'ın bır dopaminsizleşme surecının urunu olduğunu söylemek benım akılma pek yatmadı Akla yatmamasının hakıkı bılım termınolopsınde pek yerı yoklu Alı Bey'ın hayatında olan bıtenlerı daha etraflıca dınlemeye karar verdım " Değışık bır şeyler yapmak alışılmış çızgının dışına çıkmak mı'' (gulumsedı, muzıp muzıp) Evet, eşımı çok sevmıştım, ona delıcesıne bağlanmıştım. (ben ne var bunda dercesıne bakmışım kı). gayrımuslımdı, tam 67 Eylul olaylan sırasıydı, onca duşmanlık arasında horşeyı bır kenara atmaya hayatımı olduğu gıbı değış tırmeye hazırdım Sızın deyışınızle alışkanlıklarımı değıştırecektım Hem de ıçım yanmadan Bu kafama koyduğumu da yaptım Alı bey ondan sonra hayatında kurduğu yenı duzenı bır daha hemen hıç değıştırmemıştı Ku rallarına bağlı hayatı ıçındekı tek tuk tıtızlıkle arttırmadaneksıltmeden ve vaktını bıle değıştırmeden surdurmuştu Alı Bey ın hayatında dopamınsızlığın ne zaman devreye gırdığını kestırmek lyıce zorlaş mıştı "Yaşayan ruhun mucızesı dopamınsızlığını zaman zaman etkısızleştınp ona seruvencı adımlar attırmıştı belkı Sonra yıne eskı temposuna donmuştu Hep aynı duraklardan ınılıpbınılen bır otobus gıbı Dopamın (ve dığer kımyasal ortaklarının) etkınlığının davranışlarımız ustundokı etkınlığıne bır model oluşturan parkınson hastalığı yarın oburgun davranışlarımızın (ve yaşantılarımızın) dopamın ve ortakları uzerındekı etkısını anlamamıza da ışık tutabılır Bır kenarlarda kalmış, uyuyan (5) dopamın kaynaklarını uyandırmanın yollarını bulabılırız bır şekılde NOTLAR: 1) Ha? la ılgılı norolransmıter olarak bılınen bır dı ğer kımyasal madde ıse noradrenalın 2) Sigara parkinson ıhşkısını araştıran bır çalışma Archıves of Neurology de (43 577561) yayımlanmıştı 3) Parkinson hastalığı kışılık ozellıklerı ve dopamın arasındakı ılı^kı hakkında çok ayrıntılı bır ya?ı M Men za ımzalı (Journal o( Neuropsychıalry ? 282 28/) 4) Insanın akltna ıster ıstemez soyle bır soru gelı yor Alı Bey ıçın çalışmak. duzenlı bır h.ıyal keyıl verıcı rol oynuyor olamaz mı? Yanı. başkalan ıçın keyıf verıcl olmayan bır yaşantının Alı Boy ın beynındokı dopamı nener|ık sıstemlerı harekete geçırıp geçırmedığını nereden belıbılırız? Tablı, bu da bır çeşıt spokulasyon Yaşantıyı nıkotın kadar somut bır kımyasal madde gıbl Inceleyemıyoruz kı 5) Parkinson hastalığında dopamın ureten hucrele rın uykuya yatmış olduğunu gostoren yenı kanıtlar var Nature dergısının 21 Mart 1991 tarıhlı sayısında yayım lanan bır yazıda, BONF adlı bır maddenın parkınson'dan otkılenen hucrelerı koruyucu ve gelıştırıcı ozellıkte olduğu belırtılıyor BONF nın bu ozellığı, uykuya yatmış (yanl olmemış) olan dopamın ureten huc relerın uyandınlması Içın umıt vaadedıyor Dopaminsizleşme süreci bu yoldan anlayabılınz