Katalog

I KLİM ınları nimarka Boğazrv IzlapdaFaroe geçisi. Okyanuslarda aşırı ısınma suyla doldurmak 2000 yıl alacaktır Bu çukurun 5 km derın olduğunu ve ust sıcak tabakadan alt soğuk tabakalara hıç ısı transfer edılmediğını farz edersek soğuk su sevıyesı yılda 23 metre yükselecektır Elbette gerçek bır okyanus su dolu bir kap. kadar basıt değıldır, topoğrafık ozellıklen tabanını değışık buyuk çukurlara bölmekte Yı ne de laboratuvarda su dolu kapların bır uuu ısıtılan, dığerı soğutulan kaplarla yapılan deneyler, konveksıyonu anlamamıza yardımcı oluyor Okyanus çağlayanları ustundeki çalışmalar okyanus tabanında çok sayıda çukur bulunduğunu hesaba katmak zorundadır ' Aşağıda açıklayacağımız Coriolis kuvvetl ve surtunme gıbı tamamlaycı faktorler de devreye gırınce, karşımıza şu tablo çıkabılıyor Bazı çağlayanların yolu kuzeyden guneye bır rota ızlemıyor ve ekvatorda sona ermıyor Yukarıda açıklanan modelde kutba yakın çukurlardan uzaklaşan su, yol boyunca kopuklenme ve dığer sularla karışma yoluyla da ısınır Böylece okyanus tabanındakı su ekvatora yaklaştıkça ısınır D İncelenmesi güç Okyanuslardakı dev çağlayanlar çok büyük derinllklerde bulundukları ıçın incelenmesi çok guçtur Ancak son yıllarda gelışen teknolojı artık buna olanak sağlayabılıyor Oşınografların çağlayanların yerını belirlemesının tek yolu termometreler değıl Deniz suyunda çözunmuş radyoaktıf ızotoplar da su altı akıntılannı ızlemede çok ışe yarıyor 195O'lı ve 60'ıı yıllarda yapılan nukleer bomba testlerınde hıdrojenın yarı ömrü 12 5 yıl olan bır radyoaktıf ızotopu ortaya çıkarıldı Tiritium Tlrltıumun çoğu Kuzey Yarıküre'da açığa çıkarak okyanusa ağır su (trıtıated) olarak geçtı 1972'de GEOSECS araştırma grubu Atlas Okyanusu'nun guney kuzey kesıtınde değışık derınlıklerde trıtıum sevıyelerını ölçtu Buna göre atmosferık testlerden gelen trıtıum 3500 m kadar derıne ve Kuzey Atlantlk derın sularında trıtıum saptanmamış Bu da Guney Yarıkure'de bırıken trltiumun derın akıntılarla kuzeye henüz taşınmamış olduğunu göstenyor Daha önce sözunu ettığımız hızla (yılda 1 metre) ancak yuzlerce yıl sonra trıtıum Kuzey Atlantik'in Antartik derınlıklerine ulaşabilecek Dev okyanus çağlayanlarının debılerı de dev sayılara ulaşıyor 1967'de Worthıngton Danlmarka Bogaz Çağlayam'm ölçmek ıçın 30 akıntı olçum metresını yukseltı bolgesınde değışık dennlıklere ındı Gerı alınabılen 10 ölçumetre sanıyede 1 4 m gösterıyordu Yuzey akıntılarının sanıyede 0 105 metre aktığı duşunulurse, saptanan hızın buyukluğü kavranabılır Bu zırve akıntısından zemıne ınildığınde çağlayanın hızı sanlyede 5 mılyon metre kupe ulaşır unya ısısı, tahmını oranın ıkı katı kadar artabılır ABD Ulusal Okyanus ve Atmosfer Araştırmaları Daıresı'nın (NOAA) uydular aracılığıyla elde ettığı verıler 1982'den berı her yıl okyanusların ısı oranının 01 ° C arttığını gösterıyor Bu oran, gemı ve cankurtaranlarla yapılan sıradan ölçumlere göre en çok yarım derece Alışılagelmış yöntemlenn uzun bır sureden berı uygulanmasına rağmen bu sure bazı bolgelerde 19 yy'dan başlıyor bunlardan elde edılen coğrafı bulgular oldukça sınırlı Oysa uydular, tum dunyayı kapsayan verıler sağlıyorlar ve bölgesel değışımlerın gızledığı bazı olgulan saptamada dığer yöntemlerden daha etkılı oluyorlar Yenı verıler nısan ayında NOAA'dan Alan Strong tarafından Nature'da yayımlandı Kendısı, elde edılen verılerın bılgısayarların sera etkısınde saptadığı verılerle aynı turden olduğunu belırtıyor ve sozlerını şöyle surduruyor "Hızlı blr ısınma olayının başlangıcına tanıklık edlyor olabilıriz ve şu anda, 10 yıl önce pek de fark edllmeyen okyanuslarla llgill kısa ve uzun surali deglşlmleri daha iyi bir biçimde gözlemleyebilecek durumdayız." Toronto Unıversıtesı'nden Richard Peltler'ın yaptığı yenı bır araştırmaya göre denlz duzeyı beklenılenın ıkı katı yukselebılır Yalnızca belırlı kıyı bölgelerınde görulen gelgıt hareketlerı de denız duzeyınde bazı değışik Dünyanın en büyük su altı çağlayanları. Grönland ıle Izlanda arasındakı Danlmarka Boğazında dunyanın en buyuk çağlayanı Duıunuyor, buradan sanlyede 5 mllyon m3 su akıyor IzlandaFavoe çağlayanı ıse, Kuzey Atlantik'in doğusunu soğuk su ıle beslemekte Ceara Abyssal çağlayanı ıse, guney kuzeydoğuya akmakta ve Kuzey Atlantık ı en soğuk su ıle beslemekte Kırmızı çızgı, okyanus çağlayanlannı keşfetmek amacıyla yapılan keşıl gezısını gösterıyor Cebelitarık Boğazı Bu buyük akıntıların nedenı genellıkle ıkı çukur arasındakı ısı farkıdır, ancak bu her zaman geçerlı değıldır Örneğın buharlaşmaya bağlı olarak Akdenlz'in suyu daha tuzlu ve Atlantik'tekı en denn sudan bıle daha yo ğundur Bu nedenle Cebelitarık Boğazı'ndan Atlantlk Okyanusu'na çağlayan şeklınde dökulur Bu akış sırasında Atlantık'tn suyuyla karıştıkça yoğunluğu azalır ve 1 000 metre derınde okyanusunkıyle aynı yoğunluğa ıner Bu derınlıkten ıtıbaren aşağıya akış yerını Kuzeydoğu Atlantık'e yayılmaya bırakır Bu bölgj, okyanusun en tuzlu kısmıdır Cebelitarık Çağlayanı'nın Atlantlk sularıyla neden Danimarka Boğazı Çağlayanı'na göre çok daha kuvvetlı bır şekılde karıştığı henuz çözulememış bır bulmaca Bu konuya ilışkın olası dört açıklama var 1 Kıta eğımının Ispanya açıklarında anıden derinleşmesı 2 Danimarka Boğazı'ndan daha puruzlu jeolojik tabanı olması 3 Akdenız'dekı çağlayanın ısı farkıyla değıl, suyun tuzluluk farkıyla oluşması 4 Medcezır ve fırtınalar nedenıyle Cebelltarık'tan geçen akıntının büyuk dalgalı olması Bu olasılıklardan hangısının asıi gerekçe olduğunun saptanabılmesı ıçın, leofizıksel sıvı dınamıklerinın lyıce araştırılması gerekmekte Okyanus çağlayanlarının dınamıklerını ıncelerken bazı tamamlayıcı unsurları da ılk kez hesaba katan MIT'den Peter C Smıth (1973) oldu Smıth'ın yaptığı laboratuvar modelı, eksenı etrafında dönen bır levha, Corıolıs kuvvetını ve alt surtunmeyı (aslında su ıle kanal dlbının surtünmesı) gösterıyor Ku ramsal bır modelde Işe çağlayanla ustundekı su tabakası arasındakı surtunmeyı de hesaba kattı Bu modelden hareketle Danimarka Boğazı'nda bulunan karışma oranları, cıvardakı su tabakalarının etkısınden çok, alt surtunmenın bır sonucu olduğu da ortaya çıktı Ayrıca Smıth, alt surtunmenın çağlayanın ustune yakın blr yerde behrleyıcı nitelıkte olduğunu da saptadı Çağlayan ve girdap Son yıllarda Woods Hole'dan Prlve ve O'Nell, VVashıngton Unıversıtesı'nden Sanford ve John Hopkıns Unıversıtesı'nden Lueck'le bırlıkte Cebelitarık Boğazı Çağlayam'nın tuzluluğunu hızını ve ısısını ölçtuler Modelle karşılaştırılan ölçumler çalışmayı doğrular nıtelıkte Bu arada Avustralya ve Floridada bırbırınden bağımsız olarak yapılan ıkl araştırma, okyanusun dıbıne yakın çağlayanların tam ustünde oluşan girdaplann, Corıolıs kuvvetını doğurduğunu ortaya koydu Çağlayanların okyanus derınlıklerının ısı ve tuzluluğu ustundekı etkısının yanı sıra, denlz blyolo|lsl ustunde de önemlı etkılen var Bu tur etkılerden bırı, Guney Shetland Adaları çağlauanında göruldu Batı Alman araştırmacı VValter Zenk Scotıa Denızı'nde 'Knll' adı verılen hayvanın yaşam sıklusunun de rin çağlayanlarca belırlendığını ortaya koydu Şubat 89) (Scientlfic American, llklere yol açabılıyor Ancak tum dünya üzerındekı denız duzeyını yalnızca bu verılerle saptamak çok zor lyımser göruşler, yenı yöntemın ortaya koyduğu ölçulerden farklı olarak bu yukselış oranının geçen yuzyıldan bu yana yılda 1 2 ıle 1 4 mılımetre arası olduğu yönunde Araştırmacılar, bu değışık goruşlerln okyanusların ısınması ıle buzların erimesi ıçın geçen zamandan kaynaklandığını belırtıyorlar Peltıer, tektonık guçler ve en yakın buzul çağı suresınce genış toprakları kaplayan buyuk buz kutlelerının neden olduğu kara duzeyındekı yukselme ve alçalmaları da göz önunde bulundurduğunu belırtıyor. Özellıkle ıkıncısının yarattığı etkıler sonucu kara duzeyı devamlı yukselırken denızlerde görulen yukselış azahyor Kendısı 09 mılımetrelık bır yanılma payını da hesaba katarak son 50 yılda meydana gelen ortalama yukselme oranının yılda 2 4 mılımetre olduğunu tahmın edıyor (a.h. New Sclentist)