Katalog

DENİZBİLİMLERİ Karalardaki çağlayanlardan çok daha yüksekten dökülen, daha çok su taşıyan "sualtı çağlayanlan" okyanusların kimyasını ve iklimini değiştiriyor. Sualtı çağla\ K onuyla uzaktan ilgilenenler bile Venezuela'daki Angel Şelalesl'nln dünyanın en uzun (bir kilometreden biraz kısa), Brezilya Paraguay sınırındaki Gualra Şetalesi'nin ise dünyanın en yüksek 3 debili şelalesi (saniyede 13.000 m ) olduğunu bılirler. Ancak kimse kuzeyde, Danlmarka Bogazı'ntn derlnllklerlne bakmayı akıl etmemiştır. Oysa orada çok büyük bır okyanus çaglayanı 3.5 km. uzunlukta bir eğimle saniyede 5 milyon m 3 su taşımaktadır. Bu sayılar Angel ve Gualra'nınkılerin kat kat üstündedır. Hatta Atlantık Okyanusu'na saniyede 200.000 m 3 su boşaltan görkemli Amazon Nehrl bile Danimarka Boğazı çağlayanının yanında hiç kalıyor. Karalar üstündeki en büyük şelaleler bile dünyanın ikllm dengesinde önemsız bir unsurken, dev sualtı çağlayanlan okyanus derlnllklerinln ısı ve tuzluluğunu etkıleyebiliyor. neş gören, kuzeyde ise goremeyen içi su dolu çukur bir kap gibi düşünürüz. Kutuplara yakın olan soğuk su, en yoğun halinde olduğu tçin konvektif akınlılarla dibe cöker. Buradan daha ılımlı enlemlere doğru yayılarak üstündeki daha ılık su tabakasının yerini alır. Bu nedenle, daha ılık olan su, okyanusun her yerinde olduğu sanılan haflf bir fışkırmayla yükselir. Daha ılık tabakalar alttaki daha soğuk tabakaların yukarı doğru oylumlu hareketini önlediği tçin yükselme son derece yavaş olur. Bu arada soğuk su tabakaları üstlerindeki sudan etkilenerek yavaş yavaş ısınır. Okyanus termal bir denge içinde olduğu için, bu işlemde yukarıya çıkan ıst ile aşağıya inen ısı eşit olmalıdır. Ancak konveksiyon ısı transferinde çok etkin bir mekanızma olduğundan, derin suların okyanus çapında ısınmasıyla transfer edilen ısıyı dengelemesi için, aşağıya inen konvektif akıntıların yan kesit alanlarının çok büyük olmasına gerek yoktur. Tanımladığımız hareketin ne kadar süre aldığını tahmin etmek güç değil. Okyanusun 3 x 1017 m 3 hacmi olduğunu ve saniyede 5 milyon metre küp soğuk suyla beslendiğini düşünecek olursak, bu büyük çukuru soğuk Akdeniz'in suyu daha tuzlu ve yoğun olduğundan, Cebelitarık'tan Atlas Okyanusu'na çağlayan şektinde dökülür. Çeviri: Gülşat Aygen Ilık su fışkırmayla yükselir Kutuplardaki soğuk su çökerek ekvatora doğru yayılır. Burada üst kısımdaki ılık suyla karşılaşır. ısı alışverişi soğuk suyun birdenbire yükselmeslni önler. Üstündekl ısıyla teması sayesinde yavaş yavaş (yılda 1 metre) yukselir. (ust.) Kutup tabanındaki su ekvatoral zemindekilerden daha soğuk ve yoğundur. Bu nedenle kutuptan gelen su yükseltinin üstünden ekvatoral çukura doğru dökülür. Çoğu zaman girdapsi hareketlerin eşlik ettiği bu dökülüş, dev okyanus çağlayanlannın tipik modelidir. Okyanus çağlayanlan oşinograflar tarafından ciddi olarak ancak son 20 yıldır araştırılmakta. Bu arastırmalara göre çağlayanlar konvekslyon Islemlnln dolaysız sonucu. (Konveksiyon: Sıvıların oylumlu hareketiyle gerçekleşen ısı transferi.) Genellikle okyanusu tropikal bolgede gü Tıftftım tabakası YOzey dolasım üzlügü Atlantik Okyanusun Grönland'dan Antartlka'ya uzanan kesitlnde çok sayıda çağlayan mevcuttur. 30° güney eklemindeki Rio Grande Yükseltisi O"C altındaki Antartik sularının akışını engellemek. Oysa 0.2 derecedeki su bu yükseltinin üstünden aşarak Brezilya oukuruna dökülür ve Rio Grande Çağlayanını oluşturur. Ekvatorun yakınındaki Ceara Abyssal Plain 1 ° den soğuk suyun daha kuzeye akmasmı öhler. 1,4<>'ttk su İse bu yükseltinin üzerlnden Kuzey Atlantik Çukuruna Ceara Çağlayan, olarak dökülür. Güneye doğru akan Danimarka Boğazı Çağlayan 2° deki suyu Norveç sulartndan alıp 3500 m derine taşır. Isıya ek olarak atmosferdeki nükleer sllah denemelerinden ortaya çıkan tritum da bu çağlayanı izler.