Katalog

UZ A Y B İ Lİ M Kozmlk soğan Har katman, yıldızın var oluşunun bır dönemini anımsatır Başlangıçta yıldız hidrojenden oluşur Merkezı bölgelerindeki termonukleer tepkımeier bunu aşama aşama demlre dönüşturür. Bunu süpernova olarak patlama izler menttır Bu durum şöyle açıklanabilir Çekirdeğı eşıt sayıda proton ve nötron ıçeren nikel 56, ıstıkrarlı değıldır, bır sure sonra kobalt 56'ya, bu element de demır 56'ya dönuşur Bır yıldızın yaşamının bu donemınde, "soğan kabuklarına" benzer bır yapısı vardır (ust uste katmanlar) Yuzeyde, hıdrojen artıklarıyla karışmış helyum katmanı, bunun altında karbon katmanı, daha altta, oksıjen katmanı, bunun da altında sılısyum katmanı ve merkezde demır çekırdeğı bulunur Bu aşamadan ıtıbaren her şey değışecek ve olaylar hız kazanacaktır Demır aslında, çok ıstıkrarlı bır elementtır Çekırdeğe bır proton eklemek ıçın çok enerjı harcamak gerekır, oysa kı öncekı tepkımelerde, çekırdeklerın fuzyonu ıle onemlı mıktarda enerjı serbest kalır Kısaca, demlr ıle egsotermik (ısı veren) tepkımeier değıl, yalnızca endotermlk (ısı alan) tepkımeier gerçekleşır Demır atomlarının dusuşunun olağanustu bır basınç yarattığı merkezde, sıcaklık 5 mılyar dereceye yaklasır Bundan sonra, demırden ağır tum elementler (uranyuma kadar) plutonyum, kurıyum gıbı aşırı yuklu çekırdeklerı olan (ıstıkrarsız) elementler bıleoluşurlar Fakat yukarıda belırttığımız gıbı, bu ağır çekırdeklerın hazırlanması enerjı gerektırmektedır Artık termonukleer tepkıme olmadığından, kalp, bu tepkımelerı uretmek ve gravıtasyonal kuvvetlere karşı koymak ıcın, kendı ustune çöker 10 000 km'den daha hızlı yayılacak olan olağanustu bır şok dalgasına yol açar Yıldızın dış katmanlaıı, kalbın buyuk ağırlığıyla çekılerek bu şok dalgasının ustune sıçrarlar Içpatlamadan sonra, dışpatlama gerçekleşır Bu zıncırleme olaylar sırasında serbest kalan enerjı dev boyutlardadır 10 5 3 erg (Guneş'ın tum yaşamı boyunca ışıdığı enerjıden 500 kere daha fazla) Bu enerjının yaklaşık % 99'u notrınolar tarafından göturulur Ge rıye kalan 10 s1 erg kınetık enerjıye donuşerek yıldızın parçalarının uzaya yayılmasını sağlar (bu parçaların kıtlesı Guneş'ınkınden 8 kez ya da daha fazla buyuk olabılır) Sonunda, tum enerjının çok kuçuk bır bolumu (10 4g erg, toplam enerjının on bınde bırı) ışığa donuşerek göğu birkaç hafta boyunca aydınlatır ve kademelı olarak soner • Merkezde, çokmuş, bır notron yıldızına dönuşmuş, kuçuk boydakı, fakat olağanustu yoğunluktakı kalp, çok hızlı bır bıçımde kendı ustunde donerek X ışınları, gamma ışınları ve radyo dalgalarından oluşan guçlu bır akım yayar Bu akımın bellı bır yonu vardır ve donen bır farın ışığı qıbı yerı supurur (arka arkaya ıtkıler (pulsıon) ızlenımı verır) Bu nedenle, notron yıldızı ' pulsar" olarak da adlandırılır • Genleşme halındekı maddelerden oluşmuş buyuk bır ateş topu bu nötron yıldızını sarar Bunlar, yıldızın dış katmanlarıdır Çokmuş kalbın gravıtasyonal çekımı tarafından bır an suruklenen bu katmanlar, şok dalgası tarafından ters yone doğru goturulmeden once sıkışmışlar ve yenıden ısınmışlardır Bu akkor halmdekı topa gokbılımcıler "gorulebılır fotosfer" adını vermışlerdır, supernova tarafından birkaç ay boyunca yayılan ışık bundan kaynaklanmaktadır • ' Ateş topunun" ötesınde, çeşıtlı artık ve kalıntılar patlamanın etkısıyle uzaya yayılırlar • Daha uzakta, yıldızı yaşamının sonuna doğru 'soymuş" olan yıldız ruzgârları tarafından yığılmış toz ve gaz kabuğu bulunur Notron yıldızı, maddenın en yoğun halı mıdır ? Hayır, çunku notronlar da parçalanabılırler ve çokebılırler, boylece, bıldığımız en elementsel parçacıklardan kuarklardan oluşan bır bıleşım ortaya çıkar Bu gravıtasyonal çokmeye hıçbır kuvvet karşı çıkmazsa, bır kara delik, yanı hıçbır şeyın, ışığın bıle kurtulamayacağı kadar yoğun bır nesne oluşur Teorısyenlerın supernova ıçın oluşturdukları kuram budur Gerçeğe uygun mudur? Supernova 1987 A ustunde yapılan gozlem ler genel çızgıler ıçınde kuramı doğrulamaktadır Şımdı bazı şaşırtıcı ya da henuz gızemını koruyan durumları ınceleyelım Supernova gorulur gorulmez hangı yıldızın patladığını saptamak ıçın bu bolgenın onceden çekılmış fotoğraflarına bakıldı ve supernovanın yerınde Sanduleak 69202 adlı bır yıldızın bulunduğu goruldu Fakat, bu mavi bir superdev yıldızdı Oysa, kurama gore, yalnızca kırmızı superdev yıldızlar supernovaya donuşebılırdı Bır yıldız mavı olduğu zaman, bu onun genç ve sıcak olduğunu, yaşamının son donemınde olmadığını gosterır Teorısyenlere gore, yalnızca kırmızı superdev donemıne gelmış yıldızlar, yanı hıdrojenlerının buyuk bır bolumunu yakmış, helyumun dönuşumune başlamış yıldızlar supernovaya yol açabılırler Gokbılımcıler bu duruma bır açıklama bulabıldıler Sanduleak gerçekte kırmızı bır superdev yıldızdı, fakat kırmızı kabuğunu yıtırerek mavıye dönuşmuştu Bu nasıl gerçekleşmıştı 9 Sanduleak'ın dış kabuğunu guçlu yıldız ruzgârları (yıldızların yuzeyınden atılan maddelerın oluşturduğu ruzgâr) "soymuştu" Mavı gozukuyordu, ancak aslında olumune yaklaşmış bır yıldızdı Kurama gore, SN 1987 A'nın çok daha parlak olması gerekırdı En parlak olduğu donemde, Sanduleak 69202'den yalnızca 1000 kez daha parlaktı, bu klasık bır supernova ıçın çok azdı (bu yıne de Guneş'ın aydınlatma gucunden 300 mılyon kez buyuktur) Astrofızıkçıler bu duruma bır açıklama getırme ye çalıştılar Tek bulabıldıklerı açıklama kuramın çok katı olduğu, her supernovanın ıstısnaı bır durum olduğu, daha az parlak supernovaların gerçekleştığı, fakat gozlenemedığı, SN 1987 A'nın görelı olarak yakın olmasının, sonunda bır supernova gorulme sıne olanak tanıdığıydı Patlamadan birkaç hafta sonra, Cambrıd ge (ABD) Astrofızık Merkezı'nden araştırmacılar, supernovanın fotoğratını çektıler ve Yer'ın atmosferının neden olduğu deformasyonları bılgısayarla duzelttıler Fotoğrafı ınceledıklennde, SN 1987 A'nın altında ıkıncı bır parlak leke görduler Supernovadan on kez daha az parlak bu ışık nereden kaynak lanıyordu? Patlamayla alev almış bır toz bu lutu muydu? Yoksa olu yıldızın kalbınde oluşan pulsar tarafından yayılan bır guçlu ışık demetının uzaydakı yansıması mıydı 9 Bu olaya henuz bır açıklama getırılemedı, fakat bu arada, bu ıkıncı ışık kayboldu (Science Vie, No: 848) İç ve dış patlama Bu olayı ayrıntılarıyla ınceleyelım, çunku yıldızı supernovaya donuşturecek olay budur Yıldızın kalbınde, sıkışma, atomların yapısının bıle dayanamayacağı duzeye erışmıştır Atom, çevresınde elektronların dönduğu bır çekırdekten oluşmuştur Çekırdek ıle elektronların arasında boşluk vardır Işte, bu atomık boşluk sıkışma nedenıyle kaybolacaktır Elektronlar çekırdeklerın ustune yıkılacaklar, protonlarla bıleşecekler ve notronlar oluşturacaklardır (bu arada, notrınolar dışarı atılırlar) Yıldızın kalbı patlar (ıçpatlama) Çapı yaklaşık 15 km ve her santımetre kubu 100 mılyon tondan daha ağır olan yuksek yoğunluktakı bır çekırdek olarak varlığını surdurmeyecektıri Fakat, bu çok anı gravıtasyonal çokme (sa"ıııyenın onda bırınde gerçekleşır), sanıyede Bızden 170 000 ışık yılı uzaktakı supernova 1987 A (okla gostenlmış oianı) olfgang Frıesdorf bıçak sırtında çalışıyor Amelıyat masasındakı hastalarını narkoza uğramış kas ların tam anlamıyla gevşemesını sağlamak uzere genellıkle kurar kullanarak zehırlemek •e Frıesdorf verdığı doz konusunda tıtızle nıyor Eğer aşırı temkınden doz az tutulursa sanıyelerın çok onemlı olduğu amelıyatı to kezletır Doz yuksek ıse olumle sonuçlanıı Martın Schultz'la bırlıkte bırölçu duyargası gelıştırdı Boylece bu aletın yardımıyla bu tun amelıyat suresı boyunca narkoz altındah hastanın her kasılması saptanabılıyor Narkoz, hastada nıçbır ağrı ve acıyı hıs setmeyeceğı bır uyuşukluk yaratır Karın ve goğus boşluğunda yapılan bazı amelıyatlar da kasların tamamen gevşek olması gerek mektedır ve bu operasyonların herhangı bır reflekse tahammulu yoktur Bu gevşeme, Guney Amerıka Kızılderılılerının acı veren ok zehırı kurar veya kımyasal olarak ona benzeyen dığer bır elementle sağlanıyor Anestezıst sınır uyarımlarını kas lara ıleten bır ılacı zerkeder Bu ılacın gereklı bır kesınlıkte hazırlanması ve etkılerımn ozenle gozlenmesı gereklıdır Şımdıye kadarkı yöntemlerle kasların ne kadar gevşedığını olçmek ya çok zaman alır ya da kesın bır sonuç vermezdı Frıesdorf ve Schultz un buluşunun en onemlı tarafı dar bır dılın ıçınde hareket eden esnek, sentetık duyargalardır Bu duyarga hastanın başparmağına bağlanır Uygulama da her kontrolde sınıre elektrık ıçtepısı verı lır Bu parmaktakı uyarıyı devam ettırır Eğer başparmak bukulurse bu, kasların henuz tamamen gevşemedığını gosterır Ikı duyarga, goz ıçın fark edılmeyen bır sarsıntıyı uyarı olarak monıtorde gorulebılır kılarlar Cerrahın ışı boylece çok kolaylaşır Ameliyatlarda kolaylık W 11