Katalog

Cumhuriyet CUMARTESİ PARASIZ EKİ SAYI:74 3 0TEMMUZ 1988 Biofeedback yöntemi iistün başarının yolu mu? Türkiye seracılığın neresinde? Sigarayı bırakmak neden zor? Denizlerimiz tartışması sürüyor Işsizlik, ruh sağlığını nasıl etkiliyor? bllgi Içeriğl de RNA kopyası olarak protein yapım merkezlerine erişiyor ve ribozomlarda o zamana dek .gen bozuklugu yüzunden yapılamayan enzimin üretimi baslıyor. Artık hücre iyileşmiş, yokluğu kalıtsal hastalıktan sorumlu olan enzimin urotimlne geçllme olanağı doğuyor. Daha sağlıklı insana dogru Hatalı ve bozuk genlerin sağlıklı genlerie değlştirilmesl yoluyla kalıtsal hastalıkları lylleştirmek mümkün. Söz konusu teknlğln uygulanmasıyla yakında insan türünün kalrt8al kusurlarmdan arındırılarak "ıslahı" gündeme gelecek ml? İr transplantasyon ameliyatı düşünün; ancak ameliyatı yapan kişi bir cerrah değil. Ameliyathane ise bir moleküler biyoloji laboratuvarı ve ameliyat aletleri de bildiğimlz neşter, pens, portegü vb. değil, küçük şlşelerde duran sıvılar. Nakli yapılan sey ise bir organ değil; bir parça kalıtsal bllgibir gennakll söz konusu. Görevinl yerine getirmeyen bozuk genin yerine sağlam olanı nakledilecek. Kalıtsal hastalıklar, hastanın kalıtım materyalinin belirli bir yerindeki bozukluktan ileri gelir. Burada bozukluk sözcüğünün anlamı, kalıtım maddesini olusturan molekül zinciri DNA'da yanltş yapı taslarının mevcut olması ve bunların kalıltım maddesinin bilgi içeriğini değiştirmesidir. Böyte bir genetik kusur, hücrelerin yaşamsal önemi olan bir enzimi yapamamasına yol açabilir. Sözgelimi hastada onun yaşamını giderek daha fazla tehdit eden bir bağışıklık bozukluğu olabilir. Gen tedavisi la birlikte insanın sağlıklı genini kemik illğl hücrelerinin içlne, hücre çekirdeğlne taşımayı başarmaktadır. Olayın gerçek kahramanları olan retrovirüsler hücre cekirdeğine girdikten sonra İnsanın kalıtsal bllgisini içeren DNA'yı keserek kendi DNA'larıyla birlikte sağlıklı insan genini de bu diziye eklerler. Kemik iliği kültürü Kemik iliğlnin W>k hücreleri söz konusu olduğunda nakilden kısa bir süre sonra sağlıklı geni içeren hücre sayısı bölünme yoluyla hızlı bir artış gostermektedir. Şimdi olayın kritik aşamasına gelinmlştir: Tedavi edilen hücre sayısı gerekli enzlml yeterii miktarda yapacak düzeye erişecek midir? "Evdeki hesabın çarşıya uymasına" engel olan çeşltli faktörler vardır. Bir kere, kemik iliği hücrelerinin yaktaşık ancak on binde biri kök hücresidir; Kemik iliği kültürünün bütün hücrelerine retrovirüsler girmemektedir; retrovirüslerin girdiği her hücrede yabancı DNA'nın aktifleşmesi gerçekleşmeyebilir. Bu üç olumsuz faktör, çok az sayıda kök hücresinde gen tedavisinin başarıya ulaşması sonucunu doğurabilir. Neyse, şom ağızlığı bırakıp işlerin yolunda gittiğini varsayalım. Tedavi edilmiş hücrelerden oluşan kültürde enzim aktivitesi biyokimyasal olarak kanıtlandıktan sonra kemik iliği hücreleri yeniden hastanın kemik iliğine enjekte edilir. Birkaç hafta Içinde hastada belirgin bir düzelme meydana gelir. Alınan kan örneğinde daha önce eksik olan enzimin şimdi yeterli miktarda bulunduğu saptanır. Bütün bu anlattığımız senaryonun uygulamaya konulmasına pek az süre kaldı. Amerikalı gen cerrahları insanda ilk kez böyle bir gen nakline "cesaret etmek" üzereler. Bu ilk girişimden önce zihinleri meşgul eden birçok soru mevcut: Sağlam genler doğru hedef hücrelere erişebilecek mi? Yeni genler tedavi edilen hücrenin kalıtım materyallnde stabil bir integrasyon sağlayıp yeterince uzun bir süre aktif olarak kalaçaklar mı? Gerekli enzim, yeterli miktarda üretilebilecek mi? Yeni genin taşıt aracıretrovirüs girdiği hücrede ya da vücutta yeni bir hasara neden olacak mı? Aşılması gereken zoriuklar bu dört noktada toplanıyor. Bunlar arasında özellikle taşıyıcı retrovirüsün vücutta çoğalma olasılığı önem taşıyor. Bu nedenle taşıyıcı retrovirüslerin önceden ayrı bir genetik işleme tabi tutularak virüslerin çoğalmasını yöneten genlerin ayıklanması gerekiyor. Bu şekilde "kötürüm" yapılmış retrovirüsler sağlam insan genini taşıyıp ekleyebildikleri halde kendileri hücre içinde çoğalamıyorlar. Başka bir olasılık da retrovirüsün dizide sağlam bir geni yanlışlıkla ke8İp atarak yerine yeni geni eklemesi; bu durumda bir bozukluk düzeltillrken bir diğerine yol açılmış olacak. Enzimin yeterli miktarda üretimini sağlamak Için "güçlendirici" (Enhancer) adı Devamı 2. sayfada DNA'lar aktifleşiyor Gen cerrahları henüz virüs DNA'sı ve sağlıklı insan geninin ekleneceği yeri tam olarak belirleyemiyorlar ama bu eklenme yerinin rastlantısal olması durumunda da çoğu kez yabancı ONA aktifleşebiliyor. Aktifleşmek, DNA'nın eklendiği hücrenin kopya aygıtının dışarıdan verilen yeni bilgiyi kabul ederek bundan RNA kopyaları hazırlaması anlamına geliyor. Bu kopyalar hücre çekirdeğinden plazmaya ve ribozomlara gidiyor ve ribozomlarda RNA kopyaları vücuda özgü proteinlerin yapımında bir plan ödevi görüyor. Bu sekllde yeni eklenen sağlıklı genin B gun bir besiyerine aktarılarak hücrelerin canlı kalması sağlanır. Hastadan elde edilen hücre kültürü artık gen naklini gerçekleştırecek olan molekülsel biyoloji laboratuvarındaki gen cerrahlarına teslim edilir. Bozuk genin hatasız kopyaları bir genmakınesi tarafından yapay olarak hazırlanır ya da sağlıklı bir insanın kalıtsal materyalinden elde edilir. Sağlıklı gen, mikrobiyoiojik tasıt araçlannagen taksilerinebindirilir. Bu taksiler "retrovtrüs" turünden vlrüslerdlr. Retrovirüsler kendi DNA'lany Tedavi umudu Bu tur bir hastalıkta hekimler şimdiye dek herhangi bir şifa umudu görmuyordu ancak gen teknolojisinin doğrudan genlere müdahale yöntemleri geliştirmesiyle kalıtsal hastalıklarda gerçek bir tedavi umudu belirdi: Hastanın kalıtsal kimliginde yer alan yanlış yazılmış satırların dogrusuyla değiştirilmesi, yani bir anlamda hastanın "alınyazısı"nın ve "makus talihi" nin değiştirilmesiyle iştigal eden bir "gen cerrahisi" var artık. Gen cerrahisi kliniğinde hastadan önce bir parça kemik iliği alınır. Kemik lliğinde, kanda bulunan çeşitli hücreterin yanında henüz farklılaşmamış kök hücreleri de mevcuttur. Kok hücreleri, çok farklı yönlerde gellşip değişik hucreler oluşturabllme özelllğine sahiptir. Gen cerrahlannın hedefi olan kök hücreleri, diğer milyarlarca vücut hücresi gibi, insanın bütun kalıtsal bllgisini ve bu arada bozuk geni içeririer. Hastadan alınan kemik iliği hemen uy Hücre materyallerinden elde l kromozomlar boyanarak, özel fotoğrafları çekilerek, önce sayı ve büyüklüklehne göre sıralanıyor (küçük fotoğraf), sonra yapıştırılıyor. Böylece hastalıklı kromozomlan saptama olanağı doğuyor.