Katalog

KRONOBİYOLOJİ ÇEVRE K O R U M A TEKNOLOJİSİ Baştarafı 1. Sayfada durumlarda cıddı bır hastalık şeklıne dönuşmektedır Başka bır ornek astım olaylarında görulur Bronşların ıç hacmı akşam saatlerınde normal olarak daralır Tamamen normal olan bu durum, hasta bır kışıde geceleyın astım nöbetı şeklınde ortaya çıkabılır Şlmdiye kadar gunluk rltmlerden söz ettlk. Blraz da mevsimlik rltmleri açıklar mısınız? Bırçok hastalıkların mevsimlik rıtmlerı vardır Doğuştan gelen sakatlıklar, bazı kanserler ve ruh hastalıkları gıbı Ayrıca enteksıyonların da mevsimlik ritmlere uydukları gozlenmıştır Oysa bunların nedenlerı bugune dek hep çevrede aranmış, soğuk, nem, kırlı sular, vs suçlanmıştır Hastalık nedenlerını sadece dış dunyada aramamak gerekıyor Bu konuda ıç rıtmın de çok onemlı rol oynadığı anlaşılmıştır Insan 24 saat ıçınde, hem de yıl boyunca rıtmık bır şekılde bağışıklık surelerı geçırır Ruhsal yaşam söz konusu olduğunda, Insanların ritmlk değlşiklerle llglll neler biliyoruz? Dolunayın etkılerınden çok söz edllmıştır Ancak bu konuda ınsanlarla ılgılı gozlemlerde hep farklı sonuçlar alındı Ote yandan Ay'ın yengeç, sombalığı gıbı bazı denız hayvanları uzerınde 2829 gunluk perıyodlarla senkronızatör (eşzamanlaştırıcı) rolu oynadığı bılınıyor Insanlar ıçınse bır genelleme yapılamamakla bırlıkte, Ay'ın bazı kışıler uzerınde belırlı bır etkı yaptığı kabul edılıyor Psıkolojide "endogene" (ıçe bağlı) denılen bazı depresyonturlerınde hastada bıyolojık rıtmın 24 saatı aştığı ya da kısa kaldığı görulur Bu rıtmı yenıden duzene koymak ıçın hasta, melatonın hormonunun (beyınde epıfız tarafından salgıianır) salgılanmasını onlemek amacıyla çok kuvvetlı bır ışık kaynağı karşısında bırakılır Bu durumda karanlık hormonu salgısı duşer ve hasta yavaş yavaş 24 saatlık rıtme döner Demek ki Insan vücudundakl saatler bozuldukları zaman duzeltileblliyor? Evet, bazı durumlarda Peki, bu saatler vucutta nerededir? Öncelerl sadece tek blr saatin organlzmanın tüm fonksiyonlarını duzenlediği sanılıyordu. llk bulunan ritm "kortizol" olduğundan bobrekustu bezlennın salgıladığı bu hormonun tum bıyolojık rıtmlerı kontrol ettığı duşunuldu Ancak bobrekustu bezlerinın bulunmadığı bazı ozel durumlarda, bazı rıtmler var olmayı surduruyordu Daha sonra beynın dıbınde bulunan "hıpofız" bezının buyuk merkez olduğu kanısına varıldı Bunun da doğru olmadığı bır sure sonra anlaşıldı Şımdı "epıfıze" yonelındı Bu arada beyınde gozsınırlerının kesıştığı noktada yer alan "suprakıasmatık" çekırdeğın bıyolojık rıtmler konusunda çok önemlı rol oynadığı tesbıt edıldı Har hucrenln Içlnde bir saat bulunduğunu söyleyeblllr mlylz? Evet, ornegın epıfızı bır deney tupunun ıçıne yerleştırdığımızde, 24 saatlık rıtme gore hormon salgıladığı gozlenır Organ, kendı ortamından ayrıldığında bıle, bıyolojık rıtmler surmeye devam eder Bu bılım dalı ılaç konusunda nasıl yararlı oluyor? "Kronofarmakolojı" ılaçların ınsan vucudu na gırdıkten sonra çeşıtlı organlarda ızledıklerı değışmelerı, lyı ve kotu etkılerını ınceler Bır ılaçtan en lyı şekılde yararlanmak ıçın, çeşıtlı hastalıkların rıtmlerı kadar, bıyojık rıtmlerı de göz önunde bulıındurmak gerekır örneğın ıltıhapların seyrı geceleyın doruk noktasına ulaşır Bu nedenle buna karşı kullanılan ılaç, gece yatmadan once ahnmalıdır Kronofarmakolojı kanser konusunda da etkın olabilir mı? Bılındığı gıbı kanser tedavısınde hucre öldurucu (sıtotoksık) ılaçlar kullanılır Dolayısıyla ılacın ıçınde hem kanserı etkıleyecek hem de organızmayı rahatsız etmeyecek toksık dozu bulmak çok onemlıdır Laboratuvarda fareler uzerınde yaptığımız deneylerde bu canlılarda vucudun en dayanıklı olduğu saatlerı saptadık Şu durumda, kansere karşı en çok kullanılar 21 değışık maddenın en et kın saatlerını biliyoruz Her ılacın kendıne özgu bır rıtmı vardır (Fıgaro Magazin) Deşarj noktalarında, nükleer ışınlama ile atıkları gübreleştirme yoluyla hem denizlerimizi temiz tutmak hem de gübre elde etmek mümkün. Prof. Dr. Tolga Yarman Dr. Faruk Ağa Yarman Kanalizasyon atıklarını nükleer ışınlama ile arıtma N ükleer ışınlar "radyoaktıf" yani "ışınetkın" bır atom çekırdeğınden dışarıya atılan ışınlardır Bazı atom çekırdeklerı "kararsız" olabılıyor Fazlalık enerjılerını dışarıya ırıhufaklı parçacıklar veya "elektromanyetık ışınım" saçarak atıyorlar Atom, santımetrenın, yanı dıyelım kı tırnağımızın yuz mılyonda bırı boyutunda Atom çekırdeğı ıse bu boyutun yuz bınde bırı boyutunda Işte böylesı mınımınnacık bır ortamda çok ılgınç olaylar meydana gelebılıyor Konumuz açısından bız burada, bır Kobalt ya da bır Sezyum çekırdeğı uzerınde durmak ıstıyoruz Kobalt60 çekırdeğı, 27 proton ve 33 nötronla toplam 60 nukleondan (ya da çekırdek parçacığından) oluşuyor Doğada böyle bır çekırdek yok Doğada Kobalt59 yanı doğal Kobalt atomunun çekırdeğı mevcut Ama örneğın bır nükleer reaktörde, doğal Kobalt nötron yağmuru alt'na bırakılırsa, Kobalt60 radyoaktıf çekırdeğı uretılebılıyor Sezyum137 çekırdeğı de doğada bulunmuyor 55 proton ve 82 notrondan yanı toplam 137 nukleondan oluşuyor Bu çekırdek, oncekınden farklı olarak asıl bır nükleer reaktörde, nükleer yakıt ıçersınde, yanan yakıtın bır urunu bır bakıma "kul"u olarak oluşuyor Eidesı, o nedenle reaktörden çıkan yakıtın, ışleme tabı tutulmasını gerektırıyor lamalar, rutın hale gelmış olarak yururlukte bulunuyor Bu yazımızın konusu, bıraz değışık bır ışınlama uygulaması Ozellıkle istanbul kanalizasyon atıklarını gamalarla ışınlamak suretıyle çevreyı kirlılıkten kurtarıp kurtaramıyacağızı duşunduk ve çalıştık Bu konuda, dunyanın ılk "aklı evvellerı" bız oluruz sanıyorduk Öyle olmadı lyı kı de olmadı Çunku malum, herhangı bır "ilk"ı önce bızım yapmamız pek kabul gormez Onu mutlaka bır yabancı yapmıştır veya yapmalıdıri Sonra eğer eskaza bır şeyın ılkını bız yapmışsak, o uygulamaya konmaz Çunku adama sorarlar "Dunya'nın neresınde var, böyle bır şey?" Gama ışınları ve sterilizasyon .Gerek Kobalt60 gerekse Sezyum137 çekirdeklerı, "rahatlama" eylemlerı surecınde dışarıya elektromanyetık ışın salıyorlar Bu ışınlara "gama" ışınları adı verılıyor Gamalar, X ışınlarıyla aynı karakterde Ancak onlardan çok daha yuksek enerjılerde bulunuyorlar Bır gama zerresı, bır X ışını zerresınderı bın kat, on bın kat daha fazla enerjı taşıyabılıyor Aslında şurası onemli: Radyoaktıf bir çekırdekten (ya da "nucleus"tan) çıkan ışınla ra kokenlerınden dolayı "nükleer ışınlar" demıştık Bunlardan bazıları, ayrıca nükleer etkıler doğurabılırler Ancak bızım sözunu ettığımız gamaların, tıpkı "kuçuk kardeşlerı" olan X ışınları gıbı böyle bır huyları yok Ga maların kullanıldıkları bırçok alan mevcut Bellı başlı ozellıklerı, yuksek enerjılerınden dolayı gırıcı ve delıcı olmaları Bu ışınlar kolayhkla kalın ve yoğun bır malzemenın derınlıklerıne nufuz edebılıyorlar O nedenle orneğın X ışınlarıyla alınamayacak rontgen fılmlerı gamalarla sağlanabılıyor Gamalar, canlı organızmalara karşı da geneldeçok "haşın" Gırdıklerı yerdekı vıruslerı, bakterılerı, bocek yumurtalarını, hatta yavru boceklerı allakbullak edıp saf dışı bırakabılıyorlar Ozellıkle bu nedenle, gamalar "sterilizasyon" amacıyla kullanılıyorlar Amelıyal araçgerecı, bazı ılaçlar, atılabılır enjektorler, saklanacak kan şışelerı, fızyolojık serumlar O arada çok önemlı bır alan olarak yıyecek ' maddelerı sebze, meyve, tahıl, et, balık, gamalarla sterılıze edılebılıyorlar Bır gıda maddesının çurumesı, buradakı mıkrobıyolojık unsurların musaıt vasatta çoğalmaları na bağlı olduğundan, gamalarla ışınlanan yıyeceklerdekı kuçucuk asalaklar ımha edılın ce o gıda maddesının, yenınceye kadar saklanma suresı uzatılabılıyor Böyle bır çerçevede, ışınlanan cısımlerde herhangı bır şekılde nükleer bır etkınlığın peydahlanmadığı onemle vurgulanmalı Dun yanın bırçok yerınde sözunu ettığımız uygu Çamuru ışınlamaya alternatıf yöntem, bırçok yerde pastörızasyon yontemı olmakta Pastorızasyon surecınde çamur ısıtılıyor Mıkroplar böylelıkle öldurulmek ıstenıyor Şu var kı, bu sureçte ıstenmeyen mıkroplar dılenen boyutta ımha edılemıyor Mevcudıyetı ıstenen mıkroorganızmalara ıse dılenmeyen boyutta zarar verılebılınıyor Pastörızasyonunun, nükleer ışınlamaya oranla ayrıca bır dezavan tajı da var Tutulan çamur ıçerısınde, yanar gaz oluşuyor Bu gazın değerı, çamurun gubre değerine neredeyse eşıt Pastorızasyon sure cınde çamuru ısıtmak uzere ışte bu gaz kullanılıyor Nükleer ışınlama yöntemı, oysa çamurda oluşan yanar gazı fazladan değerlendırmemıze fırsat bahşedıyor istanbul Beledlyesl, kentımız atığını genelde, malum, Karadenız'e gıdecek dıp akıntısına vermeyı tasarlamakta Bu konu derg<mızde de epey tartışıldı Çevreyı kırletmek ıstememenın malıyetı her zaman yuklu olmakta. Nıtekım anlaşıldığı kadarıyla, istanbul Beledıyesı'nın gucu gunumuzde, Kuçukçekmece ve Tuzla bıyolojık arıtma tesıslerının kurulmasına ancak yetebılıyor Beledıyenın gucu yetse, dığer deşarj noktalarında da arıt,ma tesıslerı kurulacak Blyolojlk antma denılınce, burada çamurun tutulup denıze bırakılmaması söz konusu olmakta Nedır kı, tutulan çamurun ne yapılacağına henüz hukmedılmemış Tutulan çamur, her halukârda mıkroplardan arındırılmalı Çamurun, ötekı turlu çev re ıçın bır mıkrop kaynağı halıne dönuşmesı kaçınılmaz Çamurun toplanıp bır yerlere, mesela açık denıze taşınıp boca edılmesı gıbı çözumler pek uygun görunmuyor Işteduşuncemız, bu aşamada, gundeme gelmekte Eğer tutulan çamuru ışınlar, pubre elde edersek, bu amaçla kuracağımız tesıs ureteceğı ekonomık değere bağlı olarak kendı kendını bırıkı yılda amortı edebılecek Boyle bır hesapta ne çevreyı kırletmemenın malıyetı var ne de o arada, mesela çamurda oluşacak yanar gazın değerı Işınlama tesısın değerı bırkaç mılyar mertebesınde Buradan elde edılecek gubre hasılatına yıllık tutarı da aşağı yukarı aynı mıktarda Arıtma tesısının tutarı ıse, 50 mllyar lıraya yakın Prensıpte atık ışınlama teorısi 1 CoM kaynağı 2 Kaynak eldıvenı 3 Çamur haznesı 4 Koruma zırhı 5 Dolanım pompası 6 Donanım tesısatı 7 Çamur gınşı 8 Havalandırma Ouşuncemız çok basıt Kanalizasyon atıklarını, denıze deşarj noktasında tutuyoruz Burada çamurlaştırıyoruz Sonra çamuru, ışınlıyoruz Burada, ışınlamanın ıkı sonucu var Bırıncısı çamurdakı ıstenmeyen mıkrobıyolojık unsurlar, ozellıkle de "salmonella" denılen "kotu" yaratıklar ımha edıhyorlar Ama bu arada toprağın ısteyeceğı, seveceğı, bıtkı metabolızmasında yararlı olacak mıkroorganızmalar topluluğu, ışınlarla sendelense dahı, ortamdan sılınmıyorlar Işınlama sonrasında ıse musaıt vasatta, eskı nufuslarına ulaşacak şekılde çoğalıyorlar Ikıncı sonuç Işte bu Çamuru ışınlamanın doğurduğu başka ozellıkler de mevcut Bır defa. ışınlanan çamur kokmuyor Işınlama, dığer bır deyışle çamurda kokuya sebep veren kımyayı, ozellıkle ıstenmez mıkrobıyolojık unsurların tahnbatı suretıyle değıştırmış bulunuyor Işınlanmış çamurdakı su molekullerı, ışınlanmamış çamurdakı su molekullerıne oranla daha kolay uçup gıdebılıyor Bu durumda gubrenın koruma suresı ya da bunun serıldığı tarlanın ışlenme zamanı, bırkaç hatta kadar erkene gelebılıyor Çamuru ışınlama fikriyle çevreyi kurtarmak Yazımızı şu bırkaç hususu kaydederek bıtırelım • Tuzla ve Kuçukçekmece deşarj noktalanna, şayet nükleer ışınlamayla çamuru gubreleştırme tesıslerını, ongorumuz uzantısında kuracak olursak yılda, aşağıyukarı 50 bın ton kadar gubre elde edebıleceğız • Gubrenın tonu, 200 dolar kadar • Turkıye'nın yıllık gubre kullanımı, 78 mılyon ton clvarında • Tuzla ve Kuçukçekmece deşarj noktalarındakı atık bırleşımının, arıtma tesıslerının ışletmeye alınacağı (1990 dolayındakı) tarıhte, tam ne olacağını şımdıden kestırmek halıyle pek mumkun değıldır Ozellıkle buralara ulaşacak sanayı atıklarında gubre malzemesınde bulunmasını ıstemeyeceğımız unsurlar, ozellıkle ağır bazı elementler olabilir Böyle olacaksa söz konusu unsurların, daha kaynaklanacakları tesıslerın atık çıkış noktalarında tutulmaları bugun bırçok yerde ve bızde gerçekleşen ya da ongorulen şekılde pekâlâ sağlanabılır • Duşuncemız, eğer mesela Tuzla ya da Kuçukçekmece'de başarıyla denenebılınırse ötekı kıyı kentlerımızde de Izmır'de, Antalya: da, iskenderun'da O arada, ıçlerınden geçen guzel akarsularımızı acımasızca kırleten kentlerımızde, mesela Porsuk uzerınde Eskışehır'de de Hatta belkı, komşu ulkelerın kıyı kentlerınde de uygulanabılırlık kazanacaktır n