Katalog

ASTROFİZİK Baştarafı 1. Sayfada ron yıldızlannın supernova patlamalarıyla oluştuğunu ortaya attılar 1930'ların sonuna kadar, Oppenheımer ve arkadaşları nötron yıldızı yapısını teorık olarak hesapladılar Ancak uzun yıllar nötron yıldızlannın gözlenemeyeceğı sanıldı Normal yıldızların gözle görulebılen dalga boylarında ışık yaymaları yuzeylerının bellı bır sıcaklıkta olduğunu gösterıyor Mesela Guneş'ın yuzey sıcaklığı 6000 derece Oysa nötron yıldızlan o kadar kuçuk ler kı, bu sıcaklıkta tum nötron yıldızı yuzeyının verebıleceğı toplam ışık, eğer nötron yıl dızı çok yakınımızda değılse, bızım teleskopla algılayamayacağımız kadar az Nötron yıldızlannın kolay kolay gozlenemeyeceğı kanısı 1967 yılına kadar surdu Bu tarıhte, italyan teorıci Pacını, bu çökmuş yıldızların yuksek donme hızlarına ve kuvvetlı manyetık alanlara ulaşacaklarını, böylece etkın dınamolar oluşturacaklarını öngördu Bu durumda, sadece yuzey sıcaklığı dolayısıyla ışıyan bır yıldıza gore çok daha fazla enerjı uretımı mum kundu Hemen aynı yıl, Cambrıdge Unıversıtesı'nden Jocelyn Bell adlı genç bır doktora öğrencısı hanım, radyo teleskopla perıyodık radyo sınyallerı buldu Pacım'nın çalışmasından habersız olan gözlemcıler, önce bunu anlamakta guçluk çektıler Kısa zaman da, başka pulsarların da bulunmasıyla durum kesınlık kazandı 1968'de Cornell Unıversıtesı"nden teorık astrofızıkçı Gold, pulsarların donerek elektromanyetık dalga ureten mıknatıslı nötron yıldızlan olduklarını gösterdı Bugun 450 kadar radyo pulsar bılınıyor Radyo pulsarların çoğu bır sanıyeden daha kısa perıyodlara sahıpler Bu perıyodların çok hassas bır şekılde, neredeyse sabıt olması bunların donme perıyodu o'duğunun, sanıyeden kısa olması ıse dönen cısmın nötron yıldızı olduğunun kanıtı llkı 1982'de bulunan yenı bır radyo pulsar turu ıse mıhsanıyelık perıyodlarla, yanı en hızlısı sanıyede 642 defa olmak uzere, korkunç dönme hızlarına sahip Bu hızlar, nötron yıldızlannın bıle dağılacağı maksımum dönme hızlarına yakın Radyo pulsarlardan başka, gozlenebılen dığer tur aktıf nötron yıldızlan ıse Xışınlan yayıyorlar Bu tur kaynaklarda, nötron yıldızı bır çıft yıldız sıstemı ıçınde bulunuyor Esyıldız nötron yıldızına kutle aktanyor Nötron yıldızı yuzeyıne duşerken ısınan madde, X ışınları yayıyor Bu kaynakların bazılarında Xışını sınyaiı sanıye mertebesınde bır perıyodla tekrarlayan artışlar halınde olduğundan kaynağın donen bır nötron yıldızı olduğu anla şılıyor Bazı kaynaklarda ıse, perıyodık atışlar gozlenmıyor ama Xışınlarının şıddetı ve enerjı dağılımı (spektrum), kaynağın bır not ron yıldızı olduğuna ışaret edıyor Atmcsfer Xışınlarını geçırmedıgı ıçın, Xışını kaynakları, Gıacconı ve arkadaşları tarafından 1960'larda atmosterın ust katmanlarına salınan balonlarla ve 1970'te uzaya atılan ılk X ışını uydusu UHURU ıle keşfedıldı Gerek radyo pulsarların gerekse Xışını kaynaklarının zamanlanma gozleml9rı, nöt ron yıldızlannın yapısı ve evrımı uzerıne en onemlı bılgı kaynağımız Pulsarın dönme pe rıyodunun yanı sıra, enerjı kaybı sonucu dönmesının yavaşlaması, Xışını çıftyıldızlarında yörunge perıyodu ve yıldızın salınım hareketferını yansıtabılecek uzun perıyodlar da olçuluyor Bır de zaman ıçınde tekrarlayan, ama perıyodık olmayan davranışlar ve "gurultu" denen, alınan sınyalın şıddetınde penyodunda gözlenen rasgele sapmalar var Çeşme'de yapılan toplantı, butun bu zamanlama gözlemlerının hem radyo, hem X ve gamma ışını gozlemcılerını hem de teorıcılerı bır araya getıren ve her turlu nötron yıldızını ele alan kapsamlı bır değerlendırılmesıydı Bu toplantı, konunun bu genış kapsamda ele alındığı ılk uluslararası toplantı oldu Ikı aktıi nötron yıldız tıpı Yukanda bır çıft yıldız sıstemınde eşyıldızlardan kutle aktarımı sonucu X ışınları yayan bır nötron yıldızı, aşağıda bır radyo pulsar goruluyor ya geç gelmesı, yanı saatın ılerı veya gerı gıtsurduler O halde PSR 1937+21'ın eşıne ne mesı olasıhğını sorabıhrız Çeşme konferanolmuştu? Sonrakı yıllarda bırkaç tane hâlâ sında Backer'ın bıldırdığıne göre "gurultu" çıftyıldız sistemı ıçınde bulunan mıhsanıyeveya "rasgele sapma" diye adlandırdığımız lık pulsar gözlenmesı, başka bazı verılerle bu ayarsızlık, bu pulsarda, toplam 5 yıllık gozbırlıkte, bu teorıyı desteklerken, PSR lemden sonra, yıne toplam olarak 1 mıkro1937+21 gıbı başka yalnız kalmış mıhsanıyesanıyelık hata payının altında Bunun anlalık pulsarlar da eskı eşlere ne olduğu sorumı, bu pulsarla zamanı vırgulden sonra sunu canlı tuttular Geçen yılın sonuna doğ15'ncı basamağa kadar gıden bır hassaslıkru, Columbıa Unıversitesı'nden Ruderman ve la ölçebılmek demek Bu hassaslık, dunyaShaham, mıhsanıyelık pulsartn radyo dalganın en hassas zaman standardını veren atolarının yanı sıra urettığı yuksek enerjıh gammık Cesıum saatlerı ıle denk, PSR 1937+21 ma ışınlarının, bazı çıftyıldız sıstemlerınde eşCesıum saatlerınden oluşan saat bankalanyıldızın yüzeyını ısıtıp eşyıldızın deyış yerınnın ortalama hassashğını zorlamaya başladeyse buharlaşıp uzaya dağılmasına yol açamış Yenı tur bır saatı ayarlamak (kalıbre etcağını öne surduler Daha bu önerı yayımlanmek) ıçın tabıı onu eldekı turden saatlerle mamışken, Pnnceton Unıversitesı'nden dokkarşılaştırmak gerek ilerde başka mıhsanıtora öğrencısı Andy Fruchter ve hocası Joyellk pulsarların da hassas zamanlama goz seph Taylor yenı bır mllısanıyehk pulsar bullemlen bırıktıkçe, mıhsanıyelık pulsarların dular PSR 1957+20 adlı bu yenı pulsarın oluşturacağı bır uzay saatlen sıstemı, dundonme perıyodu 1 6 mıhsaniye, yanı sanıyeyadakı en hassas saat bankalarıyla kalıbre de 622 kez kendı etrafında dönuyor PSR edılerek, yenı bır zaman standardı verecek 1937+21'den sonra bilinen ıkıncı en hızlı pulŞımdıden PSR 1937+21'ın atışlarını kullanasar Ama en ılgıncı, bır çıftytldız sıstemınde rak, guneş sıstemf ıçındekı çok kuçuk sapbulunan ve dokuz saatte eşi etrafında bır yömalar, Emsteın teonsının öngörduğu şekılde, runge dönuşumu tamamlayan PSR radyo dalgalarının Guneş'ın, gezegenlerın 1957+20'nın her yörungede bır kez, bıze göhatta Ay'ın kutle çekımınden dolayı uğradıkre eşyıldızın arkasında kalaraK tutulması Yöları çok kuçuk gecıkmeler, mesela Ay'ın Dunrunge hareketı sırasında pulsarın atış sıklıya etrafındakı hareketını yansıtan bır şekilğındakı değışımler, bıze eşyıldızın kutlesını de gözlemlenıyor verıyor Eşyıldız 0 02 Guneş kutlesınde, yanı çok duşuk kutlelı bır yıldız öte yandan 50 PSR 1937+21'ln bulunmasından hemen dakıkalık tutulma suresı, eşyıldızın bu kutlesonra ıkı ayrı araştırmacı grubu (Alpar, den beklenmeyecek kadar buyuk bır hacım Cheng, Ruderman ve Shaham, Radhakrıshkapladığını gosterıyor Tutulmaya gırerken ve nan ve Snnlvasan), bu pulsarın bu kadar yukçıkarken, yanı pulsarın eşyıldızın arkasında sek bır dönme hızına, vaktıyle ıçlnde bulunkaybolması ve tekrar görunmesı sırasında, duğu bır çıftyıldız sıstemınde eşı tarafından pulsardan gelen radyo sınyallerındekı değıkutle aktarımıyla hızlandırılarak ulaştığını öne Z ~ Bır perıyot = 1,56 mıhsaniye # şıklıkler de eşyıldızın dış katmanlarının yoğunluğunu ve bunların bır rüzgâr halınde uzaya dağılmakta olduğunu gosterıyor Böylece bıı çıftyıldız sıstemındekı bır mıhsanıyelık pulsarın eşı tam dağıhrken gözlenmış oldu Bu çok ılgınç buluşu Çeşme'deki toplantıJan bırkaç hafta önce yapan Fruchter ve Taylor, PSR 1957+20'yı bılım dunyasına ı* kez Çeşme'de duyurdular Ruderman ve Shaham da hemen konferanstan öncekı hafta, kendı beklentılerıne uygun şekılde, mıhsanıyelık pulsarın urettığı gamma ışınlanyla eşını kızdırıp dağıttığını açıklayan bır çalışma yapmışlardı Çıftyıldız sıstemlerinde kutle aktarımı ıle Xışını ureten nötron yıldızlan, bır sınıf olarak, radyo pulsarlardan daha yavaş dönmelere sahipler Bunların en yavaşı kendı etrafında dönmesını 800 sanıyede tamamhyor Karma şık kutle aktarımı stırecınden etkılenen bu yıldızların saatlerı genellıkle pek ayarsız Perıyodlarında radyo pulsarlardakınden cok daha buyük ve rasgele değışımler var içlerınde bazıları bırkaç yıl ıçın hızlanıp, sonra yavaşhyorlar Xışını kaynağı olan nötron yıldızlan arasında şımdıye kadar bılınen en hızlı donme perıyodu da yakınlarda bulundu ve Çeşme konferansında açıklandı Bu nötron yıldızının kod adı 1E10245732 ve perıyodu 60 mılısanıyeyanı sanıyede 16 kez kendı etrafında dönuyor NASA'nın 1970'lerın sonunda attığı ve uzayda kaldığı bırkaç yıl ıçınde pek çok buluşayol açan Eınsteın uydusu ıle gözlenen bu kaynak Mılano'dan Xışını astronomu bayan Patrızıa Caraveo ve arkadaşları tarafından Eınsteın uydusu arşıvlennde bulundu Uydu gozlemlerı sırasında tesadufen bulunan o kadar çok sönuk kaynak var kı, bunlar verı analızı ve kataloglanması uydunun gözlemlerını bıtırmesınden bunca yıl sonra henuz tamamlanmadı Caraveo ve arkadaşları ılgınç buldukları 1E1024 5732'nın verılennde Xışını sınyalının kısa perıyodlu değışımlennı arayarak, uyduya gorunmesınden bunca yıl sonra, bu kaynağın bır Xışını pulsarı, ustelık bılınen en hızlı Xışını pulsarı olduğunu keşfettıler Bu Xışını kaynağının bulunduğu noktaya, Avrupa Guney Gözlemevı'nın Şıli'dekı optık teleskobu ıle bakıldığında, bu noktada bulunan bır Otıpı genç yıldızı n buyuk ıhtımalle 1E10245732 nın eşı olduğu anlaşıldı Eldekı sınırlı gözlemler henuz bır tutulma veya yörunge hareketı belırlemeye yeterlı değıl Bu kaynak bundan sonrakı Xışını uydularının ılgıyle gozleyeceğı kaynaklardan blrı olacak Ve gelecek Çeşme konferansında pulsarların zamanlanması ıçın uluslararası radyo teleskop ve Xışını uyduları ıle hazırlanan programlar da gözden geçırıldı Dunyadakı buyuklu kuçuklu radyo teleskoplar bu konudakı gozlemlerı surdurecekler Mesela Brıtanya Kralıyet Astronomu Sır Graham Smıth ve öğrencılerı anı hızlanmalar ve perıyod dalgalanmaları gös teren pulsarlardan söz ettıler ingıltere'de Manchester'dekı ve Avustralya'dakı radyo teleskoplar, bu gözlemlere yenılerını eklemeye devam edıyorlar Bu gözlemlere dayana rak nötron yıldızı yapısı ıle ılgılı teorık çalışmalar, uluslararası blr Işbırllğl Içınde ulkemızde de yapılıyor Öte yandan yenı mıhsanıyelık pulsarların aranması ve eskılerinın zamanlanması çahşmaları Amerıka ve Ingıltere'de genış gozlemcı gruplarınca surduruluyor Xışınları cephesınde, gözlemlerını tamamlayan EINSTEIN ve EXOSAT uydularından sonra, şımdı Japon Gınga uydusu çahşmakta 1990'larda çeşıtlı Amerıkan, Avrupa ve Sovyet Xışını gözlem uyduları uzaya yenı pencereler açacak Daha önce olduğu gıbı, gelecektekı Xışını uydularına da bırçok ulkeyle bırlıkte ulkemızden de gözlemcıler projeler vererek katılacaklar Nötron yıl dızlarının onumuzdekı yıllarda bıze yenı surprızler vermelerı beklenıyor D En hassas saat 1982'de Backer ve arkadaşlarının bulduğu ılk mıhsanıyelık pulsar, PSR 1937+21,156 mıhsanıyelık donme perıyoduyta (=saniyede 642 dönuş) bılınen en hızlı pulsar olmasına karşıhk son derece gurultusuz bır pulsar, yanı dönme perıyodundan rasgele sapmalar çok çok duşuk sevıyede Bu pulsarı her 1 56 mılısanıyede bır ışaret veren hassas bır saat olarak düşunursek, sınyallerın bıraz erken ve • Zaman ^ 9 PSR 1937+2Vıh periyodık radyo sınyaiı 1 „ v