Katalog

F İ Z YO LOJ İ KALITIM BİLİM Süper zehirler Baştarafı 1 Sayfada Kalıtımın şifreleri çözümleniyor ABD'de araştırmacılar, insanın gen haritasım çıkartmak için büyük mali destek arayışında. Derleyen: Yankı Yazgan çilerin kendı alanlarında cevaplayabıleceklerını umduğu sorular Kalın bağırsak kanserıne ya da Alzheımer hastalığına mı yatkınsınız? Yoksa manık depresıf olma potansıyelını mı taşıyorsunuz genlerınızde? Bunların gen dızılerınde yazılı" olduğunu duşunursenız, bunların "okunması" neler getırecek? Insan genomunda 100 000 cıvarında gen mevcut. Bunlar 23 çıft kromozom boyunca sıralanmış durumdalar Bu kromozomlann vücudun her hucresınde bırer kopyası var Her bır gen saçımızın renginden, vucudumuzdakı ınsu1ın yapımına dek çeşıtlı sorumluluklar taşıyor Her bıreyın gen duzenlenışı kendıne ozgu Bılım adamlarının çok geçerli bır benzetmesı var Genetık mırasımızın cumlelerını kromozomlar oluşturuyor Genler kelımelere, genlerı oiuşturan kımyasal maddeler de harflere karşılık gelıyorlar Gunumuze kadar, 3500 cıvarında hastalığın ortaya çıkışında genlerın rclu olduğu gösterıldi Bır kısmı ıçın genlerın yerleşımlerı de saptandı Bu hastalıklara örnek olarak manık depresyon, Alzheımer hastalığı, erışkınlerdekı polıkıstık böbrek hastalığı, Dovvn sendromu, orak hucrelı anemı, kıstık fıbrorıs, Huntıngton hastalığı, hemofılı sayılabılır Ancak yerleşımlerın saptanması hastalığın nasıl ortaya çıktığını açıklamıyor Bu nedenle genetık yapının dızılendırıl Guzei ama zehırh abrus precatonusun ( jeguıntıs bıtkısı) meyvelen renklı ama ab nn gdlı guçlu bır zehır ıçermekte durmeye ydneltmek tek çıkar yoldur Bunun ıçın toksınlerı antıkor denılen, özgul olarak tumor hucrelerını etkıleyen maddelere bağlamak duşunulmuştur Boylece immunotoksin oluşur Antıkor lar yabancı maddeye veya antıjene ce vap veren hayvanlarca uretılen proteın molekullerıdır Kendı oluşumlarını uyaran maddelerle ozgul olarak bırleşırler Bu durumda kanser hucresının yuzeyın dekı özgul etkın molekuller antıkor ya pımını uyarırlar Bu yuzden, kuramsal olarak, ımmunoproteın kanserlı hucreyi seçıcı olarak arayıp bulur ve öldurur. Araştırmacılar B zıncırı sağlam hucrelere de bağlandığından tum toksını bır antıkorla bırleştırememektedırler Dısul fıd bağının açılması A ve B zıncırını ayırdığı ıçın son zamanlarda kımyagerler yalnız A zıncırı olan ımmunotoksınler yapmayı başarmışlardır Ama hucreye gırme surecınde B zıncırının ışlevı buyuk olduğundan A'nın tek başına zehırleme gucu çok duşmektedır Bu bıtkı zehırlerı lyı blrer kanserekarşı llaç olmaları yanında ıdeal cınayet aracıdırlar Çunku Markov olayında olduğu gıbı onları ayrımsamak oldukça guçtur Suçlular ve gizli ajanlar on'arı düşündüğumuzden daha çok kullanmaktadırlar. Bu yuzden Leedsöe bu maddelerı ayrıştırmak ıçın duyarlı bır yontem gelıştırılmeye çalışıldı Olum do zuiun bırkaç mıkrogramı geçmemesı nedenıyle bu tur yontemlen bulmak çok zordur İ nsanın genetık yapısının dızılendırılmesını amaçlayan bır araştırma grubu.ABD hukumetının desteğı peşınde koşuyor Mılyarlarca dolara mal olacak bu araştırma sonucunda, her gen yapısındakı kımyasal madde dızısı tek tek bellı olacak Böylece hastalık nedeni olan genler belırlenerek, tedavıde hangı gene yönelık bır yaklaşım yapılacağı da saptanabılecek. Harvard kökenlı bu araştırma grubu da özel bır yatırımcı peşinde Bu durumda, araştırma sonucunda elde edılen genetık dızının yapısı hakkındakı bılgı "copyrıght" ıle korunacak Bilgının paylaşımı, kıme aıt olduğu gıbı pe"k çok ahlakı soruyu akla getıren bu "copyrıght" tartışması, Amenkan bılım çevrelerıni oldukça hareketlendirdi Genetık yapı ıle hastalıklar arasındakı ılişkı, artık spekülatıf varsayımlardan sıyrılarak somut bağlantılara oturtuluyor Genetık dızı araştırıcıları ıle genetık harıtalandırma araştırıcıları arasındakı çekışmeye gırmeden genlerle ılgılı bazı kavramları tekrarlamakta yarar var mesi, kımyasal maddelerın nasıl bır sıralanış gösterdığının anlaşılması gerekıyor O zaman hangı kımyasal maddenın olmaması gereken yerde olarak ya da olması gereken yerde olmayarak sorun yarattığı anlaşılabılecek Bugune kadar 12 mılyon kımyasal maddenın dızılımi açıklığa kavuşturulmuş durumda, rakam çok buyuk gözukebılır ancak ışın henüz % 1'ı tamamlanmış durumda Araştırmacılar gerıye kalan % 99'dan yılmış gozukmuyorlar, ınsanı harf harf okutnak nıyetındeler Dızılendırme ışlemı nasıl yurutuluyor? Temel ılke, böl ve yönet (Bkz Şema) şekılde de gorulduğu gıbı kromozomlar gıderek daha kuçuk parçalara bölunerek, önce parçaların dızılışlerı saptanır Bu, kromozomun harıtasıdır Buradan dızılendirmeye geçilebıleceğı gıbı, başlıbaşına da kullanılabılır urneğın bellı bır gen aramrken göz önüne alınacak ışaret noktalarını harita sağlar Kımyasal maddelerın dızılendırılmesını bır yol haritası uzerınde evlerın tek tek ışaretlenmesıne benzetıyor araştırmacılar Genler vücudumuzda ne yapıyor? DNA, vucudumuzun bıçımınden beynımızın kıvrımlarının açılarına kadar her şeyı belırleyen bır yapı Yumurtadan nasıl gelıştığımız, nasıl yaşlandığımız, neden kımımızın bazı hastalıklara tutulduğu? Bunlar gıbı pek çok sorugenetık Zehir ve lenfoid sistem Bır toksıne karşı ozgul antıkor uretı mı sorunlu olabılmektedır Verılen toksın gereken antıkoru oluşturacağına deney hayvanının ölumune yol açabılır Çozum yapısını degıştırmeden, toksını zararsız hale getırmektır, çunku antıkorun toksını tanıyabılmesı gerekır Toksını formaldehıtle ışlemden geçırmek bunu saölamaktır Hangı dokurarın en fazla toksını ıçerdığını bılmek de önemlıdır Markov'un dokularının ıncelenmesı genış yapsal bozukluklar ortaya çıkarmıştır Ozellık le yaranın drene oıduyu len duğumlerı buyuk oıcude hasarlanmıstır Rısm ın kasa enjekte edılmesmden sonra toksın dokulara yayılmakta, ama özellıkle lenfoid sıstemde yoğunlaşmaktadır Bu sonuç lenfoid sıstemın vucudun doğal savunması ııe ılgılı olduğu duşunulurse saşırtıcı değıldır Markov olayı gazetelerden ders kıtaplarına dek genış bıçımde belgelenmıştır Ancak bu toksınlerı kotu amaçlar ıçın kullananlar yalnızca gızlı haber alrna orgutlerı değıldır Olum sonrası arastırmalarda bu zehırlerı saptayabılmek cok önemlıdır Bugunedek kacta lıhsızın bu super zehırlere çattığı bır merak konusu olarak kalacaktır (New Scıentıst. 16 Hazıran 87) Gonttlk mlmsımtzın şlfmslnl çözmek Koton (bıfltfMk) karntrirM, manJk daprtsyona Aikfteı n w h t m i ^ yaMtanmtyı atflmintı ml vtr? Saç ren 0M«n tutunda taa tmOHtan agHlmU dma gtbi ttaiıtımsal AzaİUtr g«ıH«rtntzln Mmyaul yapılan ıçlnde ya zılı E0*r büm adamltn bu yapıtın okumayı basarıriar M oanstHc ku$url«n otaıt klfltori uyar«bH«c«l( hattate davl edebllecelder Bryologlar bunun içııı ılk önce kro mozomlann haritasım çıkarmaya yanl bunların ü?erte rındekl oenlertn poiisyontannı belırteıneya çalışıyortar Bu hanta gıkanldıktan sonra genlerı oluşturan klmya salmaddeierM burauaA T C vs G olarak adlamfınlan b u t a n n yapısı otiaya çıkanlabllecek KromoMomdakl genlertn haritası çıkanlıyor ve genler harflerle tanımlanıyor. v/S/A 1 1 1 . ^ ^ 1 1 1 . Bıı kromozom M a m d tenı kabaca gwı boyutlınn da otan DNA yumaManna ay rılıyor 2 . Enrfmlef h n DNA yuma Omı Nrcok ptrtıya Mlu yorttr 3 . Heı « r ç ı kaıdı OnVıM nnı taşıyof 4 . Bu &relM(Mn Urj.lnştııın b> tfflKKmltn hangt pjrçtran arto sından rungısınln gatactfim s*y leyetHkyo'Ur 8lı kromaomdakl lum parcal*r sırıya konukınca kromozomun hvtitsı ç*»mnvj oluyof Dızılendırmeyı gereksız bulan, harıtalandırma yontemının yeterlı olduğunu savunan araştırmacılar, genomun % 95'ınin bugün içın pek anlaşılamamış olduğunu ve dızilendırılmesıyle pek bır şey kazanılamayacağını öne surüyorlar Harıtalandırma yöntemıyle nerede olduğu anlaşılabılecek olan araştırma konusu genlerın dızılendırılmesının pekâlâ tüm bır genomun gereksız yere dızılendırılmesınden makul olacağını söyleyen bu genetıkçıler harıtalandırma ıle aldıkları yolu kendılerine kanıt olarak gösterıyorlar 16 kromozomun haritası tamamlanmak uzere Bu kromozomda bazı böbrek hastalıkları ve lösemı ıle ılgılı genler var 19 kromozom ıse kanserojen maddelenn ve radyasyonun yaptığı tahrıbatı onarıcı DNA'ları ıçerıyor Onun da haritası çıkmakta Dovvn sendromu ve Alzheımer hastalığı ıle ılışkılı genlerın yerleştığı 21 kromozomun haritasım da bır başka araştırıcı grubu çıkartıyor Kısacası, ınsan genomunun haritası en fazla uçdört yıl ıçınde 'yetıştırılecek"l Hem de dızılendırmeden daha kısa zamanda ve daha az masrafla Örneğın, gen tedavısının yapılabılmesı ıçın harıtalandırma yeterlı Bu tedavıde sağlıksız genler sağlıklılarıyla değıştırılıyorlar Dızılendırmecıler de bu yeterlılığı kabul edıyorlar Ancak harıtanın yanı sıra dızılenmeyı de bılmek, gen değıştirme tedavısınden daha basıt ve etkılı yöntemlerı getırebılır Dızılendırmeyle genın ne yaptığı "harf harf" anlaşılır Örneğın beyindekı hangı kımyasal ıletkenın yapımıyla görevlı olduğu anlaşılabılır Böylece çok daha "hedeften" yöntemler uygulanabılır Dızılendırmecılerle harıtacılar arasındakı tartışma çeşitlı boyutlarıyla sureceğe benzıyor Ortaya çıkacak pek çok sorunun yanı sıra insanın kalıtsal mırasının apaçık ortaya senlmesı önemlı bır kazanç sayılmaz mı? Ardından getıreceğı ahlakı, polıtık, mali ve tıbbı problemlerle her bırey kendı harita ve dızısının de yardımıyla başa çıkmanın bır yolunu bulacak D Ne kadar ayrıntıya inilmeli? 9 . Bw gandt b u * * <ntikrt Mmyual madıMenn sıralanm u m ı Mttttmek ıçln bu DNA yumtOı dalu tnc< p v caUra bdUnüyor 6 . HgrpvçKta bundagen MnMkı klmytsal mMdtttnn artlannm baa hartten ıH gös t»nl«n 400 kad» b u bu lunuyor 7 . Bılım adamlsıı lomyiMl r r j kaslar gıbı 15 gAren eıutmlcr kul lanırak ONA yumaldar nı btluyoı Ur Heı erulm ıaradı(ı bua lulu nuyoı Tum batlarm oonsyoniaıı tntırltnırst M m adamlan g t M ttk mtfasımı/m $ılresım çözrnuQ olKaklar