Katalog

ÇEVREBİLİM Yazın gecikmesine neden, ozon deliği mi? Morötesi ışın •:«• > Ozon deliği 1988'in acil gündem maddesi Serbest oksıjen atomu Klorin atomu Geçen kasım ayında her zamanklnden fazla Incelmiş olan Antartlka üstündeki ozon tabakasının bu yıl daha da incelmesi bekleniyor. Klorln tüketlminde çok önemli indirlmler yapılması gerekiyor. ünyadakı yaşamı morötesi (ultraviyole) ışınlann zararlı etkilerinden koruyan ozon tabakasının Antartıka üstündeki bölümünün parçalanmasından sonra bilim adamları, geçtiğimiz yıl uçaklarla yaptıkları ölçümler sonucu, 1987'nin ozon tabakası kalınlığı açısından en kötü yıl olduğunu saptadılar. Ekim ayının ilk haftasında tabakanın kalınlığının, 1970'lerde aynı dönemde yapılan ölçümlere göre yarı yarıya azaldığı belirlendi Ozon tabakasının gittikçe inceldiği ılk olarak 1983 yılında İngiliz Antartika Gözlemevi'nden bilimadamlarınca ortaya çıkarıldı. Araştırmacılar, stratosferdeki ozon konsantrasyonlarının, her yıl güney kutbundaki baharla birlikte hızla düşmeye başladığını ve kasımın sonunda bir ölçüde yeniden yükseldiğini gözlediler. İlk olarak, bunun Antartika'nın anormal hava sistemlerinin sonucu gerçekleştiğini düşündüler (kışın, bölgenin üstündeki stratosfer, sert batı rüzgârlarıyla oluşan bir girdapla çevrilerek dünyayla ilişkisini keser). Sonuçta, rüzgârların bir ölçüde etkili oldukları yadsınmamakla birlikte, daha zararlı bir etkenin varlığı ortaya çıkanldı: Havalandırıcı ve buzdolaplarında,. plastik kap yapımında ve daha birçok yerde kullanılan insan yapısı klorofluorokarbonlar (CFC). Yapılan deneyler sonucu, CFC'lerin yeryüzünde stratosfere yükselerek ozonu hızla yok eden kimyasal tepkimelere girdikleri kanıtlandı. Ozon (O3), özellikle stratosferde, sıradan oksijen molekülleri (O2) morötesi ışınlarla bombardıman edildiği zaman oluşur. Işınlar oksijen moleküllerini parçalar ve serbest kalan bazı oksijen Klorofluorokarbon molekülü j D atomlan O2'yle birleşerek O 3 oluştururlar. Ozonun, iki oksijen atomunun (O2'nin) sahip olmadığı bir özelliği vardır: Etkin olarak morötesi ışınları soğururOzonmolekülleri sürekli oluşurlar, ancak çoğu doğal olan birçok kimyasal tepkime sonucu yok olabiliıier. Orneğin, N 2 O gibi nitrojen taşıyan unsurlar yükselerek stratosfere kadar ulaşırlar. İnsan yapısı ya da doğal birçok gaz gibi, stratosfere ulaşan N2O burada kalır. Yeryüzünü terk ettikien beş yıl sonra 25 km ve daha fazla yüksekliklere erişir ve burada, ozonu yaratan morötesi ışınlarla parçalanır. Sonuçta ortaya çıkan parçalar ozon moleküllerine saldırıp yok ederler. Binlerce yıl boyunca ozon üretimi ve parçalanması aşağı yukarı bir denge içindeydi. 1928 yılında, General Motors'un araştırmacıları zehirli olmayan bir gaz yarattılar ve bu gaz ilk olarak buzdolaplarında soğutucu unsur olarak kullanıldı. 1960'lardan sonra, genel olarak klorofluorokarbonlar olarak adlandırılan benzer unsurlar, spreylerde kullanılmaya başlandı. CFC'ler öteki bileşimlerle çok zor tepkimeye girdikleri için endüstriyel kimyasal bileşim olarak idealdiler. Kimyager Ralph Cicerone, "Üstünde 'mavi boya' yazan spreyin kırmızı boyamasını istemezsiniz. Kullanışlı oldukları için CFC'lerin yaygınlaşması çok hızlı oldu" diyor. 1970'lerin başlarında, CFC'lerin dörtte üçünü spreyleroluşturuyordu. Daha sonraki yıllarda sprey üreticilerinin CFC kullanımındaki payları, toplam tüketimin dörtte birine kadar azaldı. Bugün CFC'ler, en çok köpük kutu ve soğutucu sistemleri üretiminde kullamlıyor. Troposferde, CFC'lerin parçalanma 1 Atmosferin üst bolumlerınde, morötesi ışınlar klorofluorokarbon molekülünü parçalayarak bir klorin atomunun serbest kalmasına Ozon molekülü 2 " Klorın parçalıyor blr o ı o n molekülüne saldırıp onu neden oluyor Klorin monoksit Terk edilmlş buzdolapları: Soğutucular CFC'lerden yapılıyor. Hızlı yemek atıktan: Köpük plastik kutular CFC sertest bırakıyor. 4 Serbest oksıjen atomu klorin monoksıtı 3 Sıradan oksijen molekülü ve klorin mo parçaladıktan sonra, klorin aynı işlemleri yinelemek için serbest kalıyor noksit molekulu olusuyor. konusunda anlaşmaya varılmıştır. Buya Karşı bağışıkiıkiarı var, ancak stratosna göre, 1999 yılında CFC'lerin üretimi ferde morötesi ışınlar tarafından ve tüketimi 1986ya göre %50 azaltılkolayca parçalanıyorlar. Sonuçta, sermış olacaktır. ABD Çevre Koruma Örbest klorin atomlan ozona saldırıp klogütü'nün hesaplarına göre, eğer bu rin monoksit (CIO) ve O2 antlaşma gerçekleştirilmeseydi 2075 yıoluşturuyorlar. CIO, sonra serbest oklından önce doğanlar arasında 131 milsijen atomuyla birleşip 0 2 ve klorin atoyon fazladan deri kanseri olayıyla mu oluşturuyor. Bu zincirleme karşılaşılacaktı. tepkimeler sürekli yineleniyor. Serbest kalan her klorln atomu, 100.000 ozon Bazı uzmanlar antlaşmanm yeterinmolekülünün atmosferden yok olmace iyi olduğuna inanmıyorlar ve CFC sına neden oluyor. üretimınin %50 değıl, %90 azaltılmış olDoğanın ozon tabakasının incelmeması gerektiğini ileri sürüyorlar. İngiliz sinde oynadığı rol henüz tam anlamıyAntartika Gözlemevi'nden Joe Farman la bilinemiyor. Bilim adamları, 1982 bu yaklaşımlarını şu şekilde açıklıyor: yılında Meksika'daki El Chichon volka"Atmosfere bıraktığınız her 6 ton nının patlamasının atmosfere büyük CFC'nin 5 tonu yıl sonunda hâlâ atmosmiktarda tozla birlikte klorin yaydığını ferde olacaktır. belirtiyorlar. Bu gibi olaylar, atmosferi Şimdi Montreal Antlaşması'nın gerbeş yıldan uzun süre değiştirebilirler, çekte neler getirdiğini inceleyelim. ancak iklim üstündeki uzun süreli etkiCFC'lerin vayılmaları çok geniş, kaybolleri bilinemiyor. Toz, kimyasal tepkimemaları çok düşük oranda olduğundan lerin gerçekleşebileceği yüzeysel alanı hızla çoğalırlar. CFC miktarının sabit sağlıyor. Su parçacıkları da kutupsal kalmasını istiyorsak, CFC üretimini kastratosferde aynı işlevi görebiliyorlar. yıplara eşit olacak ölçüde indirmeliyiz. Ozon tabakası ınsanların yaşadığı Bu da bugünkü üretimin en az %85'inin alanlarda azalırsa (ki Antartika'da izlenkısılmasını gerektirir. Ancak geniş kısıtdiği kadar olmasa bile azaldığı bir gerlamalar getirilirse atmosferdeki CFC çektir), sonuçları çok kötü olabilir. miktarı azalacaktır. Bu azalma da çok Morötesi ışınlar deri yanıklarına ve deyavaş olacaktır. Antlaşmaya uyulursa, ri kanserlerine neden olacaktır; bunun 1999'da %50'lik indirimden sonra bile ötesıncıe kataraktla ve bağışıklık sisatmosferdeki CFC oranı artacaktır teminin zayıflamasıyla ılgili oldukları Diğer bir ilginç nokta, CFC'lerin strabelirlenmiştir. Ozon morötesi ışınları sotosfere yükselinceye kadar ozon tabağurmazsa, DÎJ tür hastalıkların artması kası için bir tehlike yaratmamalarıdır. kaçınılmazdır. ABD Ulusal Bilimler AkaBu yükseliş yavaş olur. Stratosferdeki demisi, ozon düzeyındekı %1 azalmaklorin miktarı, atmosferdeki tüm nın ABD'de yıtda 10 bln deri kanseCFC'ler stratosfere ulaştığında karşılarine daha neden olacağını tahmin etşılacak miktardan çok azdır. Antlaşma, mektedir. Bu tehlikeler 24 ülkenin dik2020 yılında stratosferdeki klorin oranıkatini çekmeye yetmiş ve Birleşmış nın bugünkü düzeyin üç katına çıkmaMilletler'in öncülüğünde geçen eylül sına yol açacaktır. Bu miktar, aynı ayında Montreal'de yapılan konferanszamanda, CFC'ler yaygınlaşmadan önta, ozona zarar veren unsurların (CFC ceki klorin düzeyinin on katına eşittir " ve bromin) üretimınin sınırlandırılması (Tlme, New Scientlst, 3.12.87) Oksııen molekülü •' / J