Katalog

TEKNOLOJİ O DAK Katili gaz odasından kurtaran resmı PET tarayıcı makinesiyle çekilmiş beyin resmiyle, karısı ve çocuğunu öldüren katilin şizofrenik olduğu saptandı. Beyin taramalan sayesinde, psikiyatristler, çok zor sorulara yanıtlar buluyor. Çeviri: Belgin öz fc. Bilimin Tanıtımında "Etkileşimli Bilim Merkezleri" Reşit Canbeyli Son yıllarda temel bilimlerle teknolojideki gelişmeleri kiflelere tanıtmada bilim müzelerinin sınırlan aşılmış, bu alanda yeni yöntemler geliştirilmiştir. Bu yöntemlerin feme/inde yatan felsefe lcıf/e/ere "yaşayan bilim"i gösfermektir. Örneğin, Rio de Janeiro'da bir profesör, öğrencileriyle gecekondu bölgelerinae oturan gençlere bilimi, kendi yaşamlarından örneklerle tanıtmakfa. Cevrenin kirliliği, gökyüzündeki yıldızlar, boıgenin bitki örfüsü ve gençierin günlük yaşamlannda karşılaştıklan birçok olgu bilimsel açtdan e/e ahnmakta. Bunlara ilişkin gözlem ve vygvlamalardan kalkarak, doğa bılimlerinın bu insanlann da yaşamının bir parçası durumuna gelmes/ne çalışılmakta. Öte yandan, Londra'dan Melbourne'a kadar birçok fcenffe çeşitli yaştaki ziyaretçiler "etkileşimli bilim merkezleri"nde uçağı havada tutan aerodinamik ilkeden, lazerlerin işleyişine kadar birçok konudaki temel bilgiyi kendi gözlemleriyle öğrenebılı'yor. Arfık, klasik bilim müzesi anlayışında olduğu gibi, sergilenen şeylere dokunmamak geride kalmış. Tam tersine, müzeyi gezenlerin, gördükieri araçlarla ılgilenmeleri, sergilenen olgulan kendi deneyimleriyle anlamalanna özen gösteriliyor. llki ?969'do ABD'nin San Francisco kentinde kurulan bu tür bilim merkezleri, bugün artık birçok ülkede kitlelere bilimsel ge/ışme/en tanıtmakta önemli rol oynamakta. Özellikle gençlerin büyük ilgisinı çeken bu merkezlerin giderek yaygınlaşması kaçınılmaz. Hem de, daha önceki kuşaklara bilimsel gelişmeleri sergileyen bilim müzelerinin sayı ve etkinliklerinde bir czalma olmaaan. Işte Türkiye bu gelişmele, in tümüyle dışında kalmıştır. Elli rnılyonluk nüfusu, 28 üniversitesi, oriaöğrenimde milyonlarca ö^rancisi ile Türkiye'de bugün tek bir bilirrı müzesi bile yoktur. Ve doğal olaıak da, bu müze/erde sergilenen olgu ve araçlan, gezenlerin de katkısıyla "canlı bilim"e dönüştürebilecek bir^ etkileşimli bilim merkezi daha uzun bir süre gündeme gelmeyecekiir, Daha, yeterli kütüphanelerin bile bulunmadığı bir ülkede bilim merkezlerinden söz etmenin lüks olduğu düşünülebilir. Ne var ki, bu tür kurumlann yeterince geliştiği ülkelerde de, önemli bilim müzelerinin büyük kütüphanelerinin birçoğundan daha önce kurulduğu, en azından kütüphane ve müzelerin birlikte geliştikleri bilinmektedir. L'J si'nde, içe kapanıklıktan kurtulan kişilerde sol ön bölümde metabolik etkinlik düzeyınin çok yüksek olduğu saptanmış. Bu durum, şizofrenlerde ise tam tersine Bozuk bölgeler bulunuyor Buchsbaum ve meslektaşları daha başka önemli buluşlar da gerçekleştirm'şler Depresyon, şizofreni gibi hasfalıklarda beyinde köt'ü çalışan anatomik bölgelerı belirleyebilmişler. Buchsbaum, bu bölgeleri, bu tür hastalıkların kontrol edilmesinde kullanılan ilaçları ve beyinde etkı altına aldıkları bölgeleri ınceleyerek bulmuş. Tarama röntgenlerı, depresyona karşı ilaçların davranışlarımızı belirleyici ve planlayıcı ön bölümleri etkilediğını göstermiş. Bu da, bu tür ilaçların insanlaradüşüncelerini yoğunlaştırma ve yönlendirmede yardımcı olduğunu ortaya koyuyor. Endjşeye karşı ilaçların ise beynin aynı zamanda görmeyi de kontrol eden bölümü olan arka tarafı etkilediği görülmüş. Araştırmacılar şizofreni ile Parkinson hastalığının bazı yönlerden benzer olduğunu ileri sürmüşlerdir. Şizofreniklerde dopamın fazlalığı görülürken Parkinson hastalan dopamin eksikliğinden etkilenirler. Buchsbaum, bu iki hastalık arasındaki bağın ilk somut kanıtını bulan kişı olmuştur. Birçok bilim adamı, şizofreniklerdekı dopamin fazlalığının kabus görmelerine neden olduğuna inanır. Bucsbaum, bu garip davranışların, kolaylıkla açıklanabileceğini belirtiyor: Davranışı yönlendiren beynin ön bölümü faaliyet gösterememektedir Manikdepresif psikoz ile şizofreni hastalıklarını tedavi edici ilaçların beynin aynı bölümünü etkilediğini belirten Buchsbaum, bu iki hastalığın uzak iki kuzen' gibi kabul edilmesı gerektiğini ileri sürüyor. Bu iki hastalık arasında bir bağ oicuğunu kabul eden profesör, her iki bozukluğu da taşıyan hastalarda ortaK bir genetik bozukluk olabileceğini ileri sürüyor Ancak kişi büyüdükçe bu bozukluğun değişik biçimlerde ortaya çiK.'.cağını beıirten Buchsbaum, bunun da sv yaşamı, çocuklukta yaşanan deneyımler ve kişilığe bağlı olduğunu söylüyor. (Omni) S anık, karısını ve çocuğunu öldürmekle sııçlanıyordu. Ancak savunmasını yaparken kendisine bu emrin televizyondaki bir ses tarafından verildiğini ileri sürdü. Şimdi sanığın ailesini öldürürken, 'aklının' yerinde olup olmadığına karar vermek jüriye kalıyordu. Eğer, sanığın aklının yerinde olduğuna karar verilirse ölüm cezası uygulanabilecekti. Psikanalızcilerin sanığın 'şizofrenik' olduğunu söylemeleri üzerine jüri, onun kendilerini aldatmış olabileceğini düşünmeye başlamıştı. Savunma avukat'ı ile cesur bir çıkış yaparak, yeni bir tanık çağırdı. Irvine California Üniversitesi psikiyatri profesörlerinden Monte S. Buchsbaum, sanığın akli dengesinin bozuk olduğunu gösteren, hiç alışılmadık bir kanıt sundu. Pozitron yayıcı röntgen (PET) tarayıcı makinesi ile çekilmiş bir insan beyni resminde, birçok şizofrende görülen anormallikler kolayca belirlenebiliyordu Jüri, sanığın gaz odasınagönderilmesini engelledi. Bu karar, PET tarayıcı makinesinin bir kanıt olarak kullanılabilmesi için yasal bir başlangıç olmuştur Profesör Buchsbaum, PET makinesinin üniversitenin psikiyatri bölümünün enönemlialeti halinegelmesindensonra, 200'e yakın beyin röntgeni çekmıştir. Bir beyin tarama röntgeni ortalama 2500 dolara mal olmakta ve iki saat sürmektedir. 1 rnilyon dolar maliyeti olan bu bilgisayar 'kamera', bir üniversite psikiyatri bölümüne yerleştirilen ilk PET makinesidir. Bu üniversitede PET tarama günü olan çarşamba günleri, tarama süreci neredeyse şafaktan önce başlar. California Üniversitesi Davis kampusunda, yani UCI'dan 400 mil uzaktaki fizikçiler, 100 milyon elektron voltluk siklotronu çalıştıracak düğmelere basarlar. Siklotronun içinde neon gazı ile dolu bir bölüm atomdan daha küçük parçacıklar ile adeta bombalanarak radyoaktiv fluorine üretilır, daha sonra özenle glikoz ile karıştırılır .. Eğer her şey yolunda giderse, radyoaktiv fluorin izotopu öğleye kadar hazır olacak ve otuz cm. yüksekliğinde on altı cm. çapında bir varilin içine yerleştirilecektir. Paket, hemen bir uçağa yüklenerek iki saat içinde Irvine yakınındaki John Wayne Havaalanı'na getirilecektir. izotop, havaalanına getirildikten sonra, herhangi bir sızıntı olup olmadığı kontrol edilecek ve Buchsbaum'a teslim edilecek. Profesör, izotopu inceledikten sonra üç tarama röntgeni çekebilecek kadar izotop bulunduğunu asistanlarına bildirecek ve çalışmalara başlayacak Beynin renkli kopyası Buchsbaum'un stratejisi beyni, enerji, glikoz kaynaklarını, bizim düşünce ve duygular olarak tanımladığımız elektrik ve kimyasal tepkilere dönüştürürken izlemektedir. Hastaya damardan radyoaktiv glikoz verildikten ve beyin bunu emdikten sonra, PET tarama çalışmala rı başlayabilir. Sonuç, beynin renkli bit kopyasıdır. Daha $ımdiden UCI profesörleri, uzun yıllar birçok psikiyatristi zor durumda bırakmış sorulara yanıt buluyorlar. Şizofrenik bir insan kabus gördüğünde beyinde neler oluyor? İçe kapanıklık şizofrenınin çocuklukta yaşanan bir biçimi midir, yoksa tamamen farklı bir anormallik midir? Normal kişilerle Parkinsonlu hastalar, şizofrenlerin beyin yapıları büyük farklılıklar gösterir mi? içe kapanık bir cocuk olan James, karartılmış bir odada çeşitli testlerden geçirilmektedir. Tüm beyin taramasının yapılması en azından bir saat süre alacaktır. Taramadan elde edilen veriler, 1983 yılında Sylvestor Stallone ve ilk eşi Sasha tarafından kurulan Stallone Vakfı çalışmalarında kullanılacak. Stallone, oğluna aşırı derecede içe kapanık teşhisi konulmasından sonra, konu ile ilgili çalışmalara 20 000 dolar tutarında bir fon ayırmıştı. içe kapanıklık bilim adamlarını yıllar boyunca şaşırtmıştır. Bugün hâlâ. neden bazı çocukların üerki yaşlarda düzeldiği, diğerlerinin ise kendı ıç dünyalarına iyice kapandığı bilinmemektedir. James'in ilk beyin tarama resmi ekranda nihayet beliriyor Beynin sol ön bölümü, yoğun metabolik etkinliği gösterir şekilde parlak sarı. UCI Üniversite Normal beyinde (solda) ve şizofrenik beyinde (sağda) metabolik aktıviteyı gösteren PET scanner.