Katalog

GÖKBİ Lİ M OD AK Patlayan süpernova, kuramlara uymuyor ODTÜ Amatör Astronomi Topluluğu Şubat 1987'de Büyük Macellan Bulutu'nda patlayan süpernova (SN1987A)'nın birçok astronom tarafından değişik dedektörlerle gözlemleri büyük bir heyecanla sürdürülüyor. Çahşmalar ilerledikçe II. tür süpernovalarla SN1987A arasındaki farklılıklar belirginleşiyor. Özellikle bazı dalgaboylarında tam olarak görünmemesi, belki de süpernovanın tüm varlığı kadar önemli. Radyo astronomlara göre bu süpernovanın patlaması gerçek bir süpernova patlamasına benzetilememektedir. NASA'nın Canberra'daki geniş uzay ıstasyonu olanakları ve Parkes Radyo Gözlemevi arasındaki Avustralya bağlantısı, patlamadan 3 gün sonra, 26 Şubat 1987'de radyo dalgaları yayılımı tespit etti. Fakat 3 martta her şey yeniden sakinleşmişti. Virginia'daki Ulusal RadyoAstronomi Gözlemevi'nden Roger Chevalier'e göre radyo frekansında yayının, patlama Artık Hayvanların da Patenti Alınabilecek Reşit Canbeyli Geçen ay Nature dergisinde, patent tarihinde yeni bir döneme girildiğini gösterecek kadar önemli bir haber yayımlandi: ABD'de Patent Bürosu, "aoğada bulunmayan, insan dokusu dışındaki çokhücrefi canlıhr"ın da patentinin alınabileceğine karar vermiş bulunmakta. Derhal karşı yasa önerilerini gündeme getiren bu tartışmalı kararın pratikte anlamı şu: Artık insanlar, laboratuvarda e/de ettikleri, doğada bulunmayan canlıların patentini alabilecek ve bunların kullqnım ve öretim haklannı bir süre kendi ellerinde tutabilecekler. Karar, gelecekteki olası gelismelerle ilgili olarak değil, mahkemeye intikal etmiş somuf bir davadan, Wasbington Eyaleti'ndeki bir üniversitenin kalıtsal değişim yoluyla e/de ettiğj bir tür istiridyenin kullanım hakkını istemesi nedeniyle alınmış. Ayrıca, Patent öürosu'nun yakın bir gelecekte 75 kadar daha canlının patenti konusunda karar vermesi gerekeceöi sanılıyor. Büro'nun geliştiraıği ölçüte göre, buluş belgesi isteyen kisi ya da kuruluş, geliştirilen canlının doğadakilerden farklı olduğunu, bir başka deyişle değişik bir üretim ya da sentez yoluyla e/de edildiğini kanıtlamak zorunda. Bu kararla, binlerce yıldan beri yapılagelen melezleme yöntemleri ve benzer teknikler patent dışı bırakılsa bile, kalıtsal yolla değistirilmiş bircok canlı türüne ilişkin bunjş belgesi almak artık olanaklı. Nitekim, bu alanda önemli bir adım T980'de atılmış ve ABD'de "mikroplar'Un patentinin alınmasına olanak sağlanmıştı. Büyük Macellan bulutunda patlayan süpernova, değişik özellikleri ve ulaştırdığı sınırlı bilgilerle, astronomi dünyasını yeni sorularla başbaşa bıraktı. dan bir süre sonra başlayıp aylarca sürmesi beklenmektedir. Bu yönüyle SN1987A II. tür süpernovalardan çarpıcı bir biçimde ayrılmaktadır. II. tür süpernova kimyasal olarak evrımleşmiş büyük kütleli bir yıldızın patlaması olarak bılinmektedir. Ayrıca, Japon AstroC (Ginga) X ışını uydusu hiçbir X ışını yayını gözlemleyemedi ve Tokyo'daki Uzay ve Havacılık Bilimleri Enstitüsü'ndeki astronomlar X ışını akısı için 4 miliCrab'lık bir üst limit olduğu sonucuna vardılar (1 miliCrab, Crab nebulasında ölçülen akının 1/1OOO'idir) ki, bu akı gökyüzünün her bölgesinden alınabilen yaygın ve çok düşük bir X ışını akısıdır. Radyo ve X ışını yayılımı, süpernova şok dalgası gaz ve tozların içinde ilerledikçe oluşmaktadır. SN1987A'daki böyle bir yayılımın eksikliği de SN1987A'nın çevresinde yeterli yoğunlukta gaz ve toz bulutu bulunmadığını göstermektedir. Bu ve diğer tezlere göre patlayan yıldızın ne patlama öncesi ne de patlama sonrası yapısı, daha önceki süpernovalara uymamaktadır. Başlangıçtan beri patlamadaki göreli zayıthk belki de 20 yerine 8 ya da 10 güneş kütlesi kadar daha küçük kütleli bir yıldızın patladığı izlenimini vermektedir. Chevalier'in ortaya attığı bir olasılık da, kütlesinin önemli bir bölümünü yitiren bir yıldız olduğu yolunda. Yüksek hızlı yıldız rüzgârları yıldız atmosferinin büyük kısmı uzaya atılmış ve boşalan uzayda küçük bir çekirdek bırakarak geri kalan materyalleri dağıtmış olabilır. Eğer doğruysa, bu modelin değişik sonuçları olacaktır. Çevrede madde azlığı nedeniyle yayılan materyallerin patlama sonrasında şok dalgalarıyla etkileşmesi sonucu oluşan kızılötesi ışınlar da zayıf olacak ve yakıt kaynağı küçük olduğundan dolayı patlayıcı nükleer olaylar küçük niceliklerde ağır elementler üretecektir. Bu da, genişleyen süpernovanın tayfının umulandan daha zor ve daha az bilgi vereceği anlamına gelmektedir. Sanıyoruz ki, gözlemlerin yoğunluğu bu zorluğu yenecek ve SN1987A'nın geçmişi ve geleceği daha iyi anlaşılacaktır. D 23 Kâr kaynağı Ancak, son karar bu yasanm kapsamını, yalnızca insanı dışanda bırakacak bir biçimde genişletmekte. Böylelikle, i.ö. 5. yüzyıl civannda, lükse düşkün Sibans adlı bir Yunan kolonisinde yeni yemek ve tatlı türlerı geliştiren aşçılara tanınan bir yıllık monopoliyle başladığı sanılan ve 15. yüzyıl halyasında çağdaş niteliğini kazanmaya başlayan patent kavramında da bir cıŞır açılmış oluyor. Daha önemlisı, Patent Bürosu'nun kararı ve buna yol açan biyoteknolojik gelişmeler genis bir açıdan değerlendirildiğinae, bilimin ve bilim kurumlarının gelişiminde de yeni bir döneme girilaiği söylenebilir. Bir başka yazıda ele alınacak bu konuyu kısaca özetlersek, hem evrim sürecinin önemli bir yapay boyut kazandığı hem de bilim kurumlarının artık doöayı incelemenin ötesinde, doğayı degiştirerek kâr sağlar duruma aeldikleri aörülmekte. Kolektif bir çaba iıe ortaya çıkan bilgilerin, araştırma olanakları konusunda şanslı bir grubun cabasıyla bir ürün tekeli ve kâr kaynağına dönüştürülmesi de bu bağlamda önemli bir sorundur. Patent ölçütlerindeki bu değişiklik, gerçekte çağdaş bilimin değişimini simgelemektedir. D /. tİp Süpernova 1 Eğer birbirine yakın bir ikili sistemdeki yıldızlardan biri beyaz CÜCB ise (olağan bir yıldızın kuçük boyutlu kalıntısı), kütle çekimiyle yanındaki büyük yıldızlardan kütle çekebilir. 2. Cüce yıldızın bu biçimde artmakta olan kütlesi belirli bir üst sınıra ulaşırsa şlddetli bir çökme başlar. 3 Çöken yıldız bir termonükleer parlamayla patlar ve tahrlp olur. II. tlp Süpernova 1 Birsüperdevyıldızın. çekirdeğindekinükleertepkimelerlnsağladığıenerji, yıldızın, kendigüçlükütle çeklmlnin etkisiyle çökmesini önler. 2 Nükleer yakıt tükendiğinde, çökerek bir nötron yıldızı oluşturur. Çekirdekten bir patlamayla fırlayan bir şok dalgası, geride ışıldayan ve genişleyen parlak bir bulut bırakır.