Katalog

Göktaşları, kuyruklu yıldıztar, gezegenler, yıldızlar, yıldız kümeleri, galaksiler... Evrenjoluşturan bütün bu gökcisimleri, gök olaylarının uzaydaki dağılımları nasıldır? Doç. Dr. M. A/ı Alpar TUBİTAK Temel Bilimler Araştırma Enstitusu Fizık Bolümu Evrende neler var, insan evrenîn neresinde? G ökyuzu en eskı çağlardan berı ınsanlann ılgısını çeker Günumuzde uzay bılımlerındekı hızlı gelışme ıçınde şaşırtıcı özellıklere sahıp yenı gök cısımlerı keşfedılıyor Eskıden berı bılınen gökcısımlerı ve gok olayları da gelışen teknolojı ıle gıderek daha ayrıntılı şekılde gozlenıyor, sırlarını bır bır açıyorlar Halley kuyrukluyıldızı gıbı yakın bır gokcısmı, geçen yılkı geçışınde ılk kez çeşıtlı uyduların kuyruğunun ıçınden geçmesıyle once bılım adamlarınca, sonra meraklı kamuoyunca pek yakından tanındı Bu yılın flaş gök olayı ıse, Halley'e gore çok çok uzakta, galaksımız Samanyolu'nun komşusu Buyuk Magellan Bulutu'nda patlayan bır yıldız, Supernova 1987a Bılım dunyasını ızlıyorsanız, sureklı olarak gerek gokyuzundekı optık ve radyo teleskopların gerekse çeşıtlı gozlem uydularının bulduğu, kımı uzak kımı yakın her bırı çok farklı turden ve boyuttan bır suru gök cısmınden ve gok olayından soz edıldığını duyarsınız Göktaşları, kuyrukluyıldızlar, gezegenler, yıldızlar, yıldız kumelerı, nebulalar galaksiler, galaksı kumelerı, kuazarlar vb gıderek evrenın tumuyle ılgılı gozlem ve teorıler, yenı buluşlarla ılgılı haberlere konu olurlar Butun bunları yerlerıne oturtmak ıçın evrenın yapısı ve uzaklık olçeklerı uzerınde fıkır sahıbı olmak gerekır Bu yazının amacı, çok kaba hatlarla, çağdaş gözlemsel astronomıye gore evrenın yapısım çızmek olacak Evrende neler var, ne neyın ıçınde, bu yapı taşlarının boyutları, bırbırınden uzaklıkları ve uzaydaki dağılımları nasıl? Bu soruları cevaplayan bır şema oluşturacağız Gökyüzündeki desen Gokyuzunde çıplak gozle gorduğumuz yıldızlann, bırbırlerıne göre konumları hemen hemen hıç değışmıyor Neredeyse sabıt bır desen oluşturuyorlar Bu desenın parçalarına burçlar olarak, bölge bölge ısımler takılıyor, boylece goktekı sabıt desen parsellenmış, yıldızlara adresler verılmış oluyor Yakın yıldızlann yerlerındekı son derece yavaş oynamalar uzun suren, dıkkatlı gozlemlerle algılanabılıyor, ama bu degışımler oylesıne yavaş kı, yıldızlann oluşturduğu desene değışmez bır desen olarak bakabılırız Tabıı dunyanın kendı çevresınde ve guneş etrafında hareketı sonucu bu desenın saatlere, mevsımlere ve bulunduğumuz enleme göre değışen parçalarını goruyoruz Ama aynı yerden, aynı saatte, tam bır yıl sonra bakarsak, gokyuzunde desenın tam aynı kısımlarını goruruz Bu desene göre yer değıştırdığını ızleyebıldığımız cısımler, guneş sıstemımızın gezegenler, kuyrukluyıldızlar gıbı parçaları Gezegenlerın bazen aynı anda bırkaçını gökte görebılırız Venus, Mars, Jupıter ve Saturn Gezegenlerın bırkaç ay ıçınde sabıt desenın başka bır yerınde, başka bır burçta olduklarını gözleyebılıyoruz Daha uzun ve dıkkatlı gozlemlerle ılk çağlardan berı ınsanlar, gezegenlerın karmaşık ama duzenlı hareketlerı olduğunu bılıyorlardı Gökcısımlerının gerçek konum ve Oökyuzunde gözlenen galaksi dağılımı Ortadakl karnnlık barrt, samanyolunun arkasmda kalan galaksllenn ışığını engellemeslnden dolayı resmin sol taratında Virgo, Hydra ve Centaurus galak $1 gruplannda toplanan büyük bır galaksı yoğunluğu görülüyor Bu resim buyük teleskoplann toplandığı üç ayn galaksı katahğunun bılgısayarta yapılan sentezi Galaksımız ıçınde 11000 Guneş kutlesı kadar lyonlaşmtş hldrolen ıçeren bır nebula Rozet Nebulası 52 ışık yılı çapında ve bızden yaklaşık 4500 ışık yılı uzakta olan bu slstem, ısımasını merkezındekı genç yıldıziardan oluşan yıldız kumesıne borçludur hareketlerının anlaşılmasında ılk buyuk devrım, Kopernık'ın gezegenlerın ve dunyanın guneş etrafında dunduğunu gostermesı olmuştur Böylece ınsanın ve onun dunyasının, evrenın fiziksel merkezı olduğu yolundakı ınançlara gözlemsel bılımden ılk darbe gelmış oldu Gezegenlerın ve dunyanın, guneşın çekımıyle, guneş etrafında hareket ettıklerının anlaşılmasıyla, bunların bıze göre hareketlerının dunyamızla aynı sıstem ıçınde yakın cısımler oldukları ıçın algılandığı da anlaşıldı Öyleyse eskılerın gerçekten sabıt bır kubbe gıbı duşunduklerı gokkubbedekı yıldızlar neydıler"? Ilk kez Galıle'nın kullandığı teleskobun gelışmesıyle çıplak gozle gorulenlerden çok daha fazla sayıda yıldız ve kalabalık yıldız kumelerı tanındı Nıhayet 19 yuzyılda guneşın ve yıldızlann tayflarının (spektrumlarının) ıncelenmesıyle, yanı ışığın renklere ayrılmasıyla guneşın de bır yıldız olduğu anlaşıldı Yıldızlann sabıt gorunmelerı çok uzaklarda olmalarındandı Acaba ne kadar uzakta oldukları olçulebılır mıydı 7 1838'de en yakın bırkaç yıldızın dunyanın guneş etrafındakı hareketınden dolayı goktekı konumlarının ne kadar değıştığı (paralaks) ılk kez ölçuldu Böylece bu yakın yıldızlann guneş sıstemıne uzaklıkları da hesaplanabılıyordu örneğın 61 Cygnı yıldızının uzakhğını Bessel, paralaks olçumunden 11 1 ışık yılı (yuz trılyon km ) olarak buldu En yakın yıldız olan Proxıma Centaurı bıle bıze 4 27 ışık yılı (40 trılyon km ) uzakta Işık yılı, yanı ışığın sanıyede 300 000 kılometrelık hızı ıle bır yılda gıttığı mesafe, 9 46 trılyon kılometreye eşıt En yakın astronomık mesafeler bıle boylesıne buyuk bır uzunluk bırımı gerektmyor Çeşıtlı metotlarla gıderek daha uzak yıldızlann bıze mesafelerı olçuldu Samanyolu'nugökyüzünde ışıklı bır kuaakolan gözlüyoruz