Katalog

13 NİSAN 2005 ÇARŞAMBA CUMHURİYET SAYFA DIZI Sovyetler'in Ankara elçiliği görevlisi Mdivani, Stalin'e gönderdiği telgrafta Ermenilerin yaptığı zulmü anlattı Türk halkı çokkurban verdi'kim'dekı Sovyet Devnmi'yle, yalnız dunya tanhınde değıl, Türkıye-Rus- ya ıhşkılennde ve Ernıenı sorununun çözümünde de yenı bır sayfa açılmış- tır O giıne kadar Osmanlı topraklannı paylaş- mak ıçın aıılaşan üç büyuk devletten bın olan (,'arlık Rusyası yıkılmış ve onun yerıne Türkı- ye'nın toprak butunluğunü destekleyen Dev- nmcı Rusya kurulmuştu Böylece Mısak-ı Mil- lı'yı savunan Anadolu'dakı devrımci hareket ıçın sağlam bır cephe gensı oluştu. Sovyet hukümetı, kurulur kurulmaz ilk işler- den bin olarak, 20 Kasım 1917 günu Lenin im- zasıyla yayımladığı "Rusya'nın ve Doğu'nun Biitün îyiüslümanEmekçilerine" başlıklı bıldı- nyle, "Türkiye'ınnparçaİanmasınaveErmenis- tan'ın elinden ahnmasına dair anlaşmamn yır- tüarakyokedildiğini" bıldırdı (7) Sovyet Hü- kümetının Halklar Komısen Stalın, 31 Aralık 1917 güııü yayımladığı "Türk Ermenistanı Üze- rine 11 başlıklı bıldınsmde, Batılı emperyalistle- nn "Türk Ermenistanı"nda oynadıkları oyun- Iarı ve Ermenılen nasıl kullandıklarını sergilı- yordu (8) Sovyetler Birlığı, ılan etliğı ılkelı tu- tumunu herhangı bır zorluk çıkarmadan uygu- lamaya yansıttı. BüYÜK ERMENİSTAN Sovyetler ABD'nin projesine karşı çıktı B u tarihsel sureç ıçrnde Sovyetler Bırliğı, Batı'nın tezgâhladığı ve ABD Başkanı VVilson'un çizdığı "Karadeniz'den Akdenu'e Ermenistan" projesme karşı çıktı. Bu konuda Sovyet lı- derlerı arasında kafası kanşık olanlar, bız- zat Lenın ve Stalın taraıindan sert bu dıl- le eleştinlmıştır Stalın, 8 Temnıuz 1920 tanhınde, Orco- nıkıdze'ye gönderdiği ve "Geceyansına kadarulaştunlsın" kayıtlı acil telgrafta şun- lan yazıyordu. "Bcnce sonsu/a kadar zik- zakçizerekiki tarafarasında oynamakla bir ycre vanlaıııa/, taraflardan birini, bu du- rumdaelbettekiAzerbaycan ile Türkiye'yi, kesin şekilde desteklememiz la/ımdır. Ben Lenin'le görüştüm, o da itira/ etınedi. Sta- Sovyet Eraperyalizra ve Sonıntı S O DOĞU PERİNÇEK ovyet yöneticisi Mdivani'nin Stalin'e gönderdiği telgrafta: "Türk halkı, kendilerine bu kadar zulmetmiş olan Ermenilere neden taviz verilmesi gerektiğini anlayamaz. Ermenistan'a en azından bir yıl ihtiyatla ve güvenmeden yaklaşmak gerekir. Çünkü Ermenistan, Sovyet Rusya güçlerinin hafiften zayıflaması durumunda çok kötülük yapabilir." diyor. Sovyet hukümetı, Osmanlı Devleti ile 3 Mart 1918 günü ımzaladığı Brest-Lıtovsk Barış Ant- laşması'yla, Çarlık Rusyası'nın savaşta ışgal et- tığı Osmanlı topraklaı ından gen çekılmeyı ka- bul ettı. Bu antlaşmayla 1877-1878 sınınna dö- nülüyor, Kars, Ardahan ve Batum ıllen Osman- lı Devletf ne gcn venlıyordu Yüz yıl önce kay- bedılen Iğdır bıle artık Türkıye'nnıdı.(9) SOVYETLER ERMENI ÇETELERINİ SILAHSIZLANDIRIYOR Ayrıca aynı gün ımzalanan Ek Antlaşma uya- rınca, Rus ordusu 6-8 hafta ıçınde ışgal ettıkle- rı bolgelerden gen çekılecek, Türk askerı gele- ne kadarbölgede güvenlığı sağlayacak ve bu top- raklan Türk ordusuna teslım edecekti En önem- lısı, Ermenı çeteleri silahsızlandınlacak ve da- ğıtılacaktı. Antlaşma, 7. maddesınde, "Başkadüş- nıanlaria savaşügı için Türkiye'nin ordusunu se- ferber durumda tutmak zonınluluğumT dahı guvence altına ahyordu (10) Bu Ek Antlaşma, bölgede güvenliği tehdıt eden giıcün Ermenı çeteleri olduğunu açıkça saptamış oluyordu. Rus ordusu, bu çetelen sı- lahsızlandırma ve bölgeyi Turk ordusuna tes- lım etme yükümlülüğünü ustleniyordu Böyle- ce uluslararası bırantlaşma, Turk askennden ge- lecek bir Kırım tehlıkesı bulunmadığını kayda geçmiş oluyordu Komunıst bnternasyonal Yü- rütme Kurulu, "Iran, Ermenistanve Türkiye'niıı Ezileıı Halk Kitlekrine" başlığını taşıyan 29 Hazııan 1920 gunlu bıldınsmde, Ermenı soru- nuna yapılan cmperyalıst müdahaleyı açık bır dille saptadı ve mahkûm ettı. SIZİ OSMANLIYA KARŞI EMPERYALISTLER KIŞKIRTTI' Enternasyonal, "Ermenistan köylü ve işçile- rine" şöyle seslenıyordu- "Yıllar boyuncaKürt- lerin Ermenileri kestiginden dem vuıııp si/i Sul- tana karşı mücadeleye kışkırtan ve bu nıücade- leden her gün yeni kârlar elde eden yabancı ser- mayenin çevirdiği dolaplann kurbanı oldunuz. Arşıvbelgelen, Sovyet hukumetının Tür- kıye'ye kararlı destek polıtıkasuıın özellık- le Lenın ve Stalm'den kaynaklandığını gös- teriyor Çiçerin ve Karahan gıbı Ermenı ta- leplen konusunda dalıa duyarlı Sovyet yö- netıcılennnı etkıli olamadıklan, Turk kay- nakları taralından da doğrulanmaktadır. Örneğın TBMM 'nın Moskova heyetı üye- lennden Rıza Nur Bey'ın Kâzuıı Paşa'ya (Karabekır) gönderdiği rapor bu yonde- dır. (16) Yuıe Ali Fuat Paşa (Cebesoy) da, Lenın ve Stalin'in Ermenı meselesınde Türkıye'den yana bır tutum aldıklarını, Moskova Hatıralan'nda anlatır. 21 Kasım 1920'de Moskova Büyükelçılığı'ne taym edılen Alı Rıat Paşa, Stalin'in Ermenı so- rununun çözümünü, butunuyle Turkıye'nın guışımıne bırakan so/lerını aktarır "SizEr- menistan mesclesini kendi kendinizehallet- tiniz. Eğer daha halledeceğiniz bir şey kal- mışiseonu dahaJlediniz,fakat zanıanınıke- sinlikle bize bildiriniz. r> ( 17) Yme Alı Fuat Paşa, Sovyet hukumetının Ermenı mıllıyetçi partisi Taşnaklara karşı kararlı tavnnı Lenin'ın ağzmdan beluiır: "Ermeni Taşnakları Sovyetler aleyhine ha- reket etmişlerdi. Gürcü Menşevikleriyle Taşnaklanbertaraf edecegH." Cebesoy, ki- tabında şöyle bır yorumda da bulunuyor. "Eğer Staİin'in hariciye konıiserliği üze- rindeki mfldahalesi bulunmasaydı, Mos- kova Konferansı ya daha çok uzar veyahut o günlerdeelde ettiğimiz neticeye varanıaz- dık."(18) STALİN: EMPERYALIST TALEPLER Sovyet arşıvındekı belgelerAlı Fuat Pa- şa'nın bu değerlendırmesının yerinde ol- duğunu gösterıyor. Stalın, Sovyet huku- metıne aıt 9 Şubat 1921 tarıhlı bır ıç ya- zışmanın üzerine kendı elyazısıyla düştü- ğü notta, Dışişleri Komısen Çıçenn'ın Van, Muş ve Bitlıs'ın Ermenilere verilmesi yo- lundakı tavnnı "aptalca ve provokatörce" dıye nıtelemekte ve hatta Çıçerin'c yasak konulmasını ıstemektedir "Lenin Yoldaş, ben,yalnızdiiıı öğrendim ki, Çiçerin, ne hik- mclse Türklere aptalca ve provokatörce bir talepileterek Türknüfiısuıı çoğunlukta ol- duğu Türkiye vilayetleri Van, Muş ve Bit- lis'i boşaltıııalaı ııu istemiştir.Bu emperya- list Ermeni talehi, bizim talebimiz olanıaz. Çiçerin'in milliyetçi ruhlu Ermeni telkin- leri doğrııltıısunda Türklere nota gönder- mesini yasaklamak gerekir. (19) Savaş sırasıııda bunlar size bagımsızlık vaat et- mekle kalmadı, (üccarlarınızı, öğretmcnlerinizi, papa/.larıııı/j Türk köylüsünün topraklannı is- temeleri için kışkırtn. Böylece Ermeni ve Türk halkıarasında bir mücadclcdirsürecek,onlarda bu mücadekdensürckfikârsağjayacaklanur; çün- kü sizlerle Türklcr arasında hu/ursuzluk hii- künı sürdükçe, İngiliz, Fransız veAmerikan ka- pitalistleri, Türkleri bir Ermeni ayaklanmasıy- la tehditederek gemleyebilir, ErmenileriiseKürt kıvınu tehlikesiyle korkutabilirler."( 11) Bakû'da 1 -8 Eylul 1920 tanhınde Bolşevik Par- tı önderlerinden Zinovyev başkanlığında topla- nan Birinci Doğu Halklan Kurultayı'na, em- peryalistlerın 191S yılındakı "Ermeni soykuı- mı"ndan sorumlu tuttuğu Enver Paşa, Halil Pa- şa ve Bahatün Şakir de kabul edıldı. Eı nıenı mıl- liyetçılığinı seslendıren yayınlar, bugun hâlâ Bakıi Kurultayı'nı Azerbaycan ışçı-köylu sını- fını selamladığı ve "kanlı Ermeni emperyaliz- mini" mahkûm ettığı ıçın eleştmııektedırler.C 12) TURKTEN ERMENISTAN'DA PUŞMANCA HAREKET BEKLENER/IEZ' Kurtuluş Savaşı'nın başında Sovyetler'in An- kara elçılığı görevmde bulunan Mdivani, Stalın ve Orconokidze'ye Gümru'den yolladıgı 3 Ara- lık 1920 taııhlı telgrafta, "Türk Onlusu'ndan düşmanca birharcketbeklenmeyeceğini'' dıle ge- tırıyor. "Türklcrin F.rmenistan tlaki Sovyet ih- tilaline yaklaşımı olumludur.Ama Ermenikonıü- nistlcrekesinliklegüvenmiyorlar; bugüvcnsizlik onlann kendi açıklamasına görc daha iki yıl, Er- nıeniler Taşnak geleneklerini unuttuklanııı ka- nıtlayıncaya kadar devam edecektir.(...)Türk or- dusunun Ermenistan'dan çekihne süresi, askeri malz^melerin taşınmasına bağlantıh olarak bir süre kadar uzayacaknr. Onlartarafmdan herhan- gibirdüşmanca hareketbeklemek kesinlikleyer- sfadir"(13) Bu telgraftan ıki gun sonra yıne Mdivani, Gümru'den Stalin'e gönderdiği telgrafta, "Türk- lerin antlaşmanın yeniden gözdengcçjrilnıesiiçin Ermenilerle göriişmelerin başlatılmasıııa kesin- likle yanaşmadıgını" belırttıkten sonra, bu tutu- mun sebebını şöyle açıklıyor. "Çünkü Turk halkı öylesinc çok kurban ver- miş ki, bunu hiçbir zaman kabul etmez ve ken- dilerine bu kadar zulüııı etmiş olan Ermenilere niçin ödün vcrihnesi gerektiğuû anlayamaz. Özel- likle şimdi, Ermeni hükümerinin neyin nesi ol- duğunun bilinmediği bir ortamda, bu kesinlikle münıkün degildir; Taşnaklar henüz inılıa cdil- memiştirve Türklerin nelretettikleı i Dn> gibi şa- hıslar hâlâ iktidardalar. I Ealkııı büliiıı tabaka- lanna hâkim olan görüşe göre, Taşnaklar Sov- yet yönetimine yamanmaya çahşacaklar, Erme- ni aydmlannın ve zenginierinin büyiik kısmı yurtdışındadn*ve çalışmalarını dcvam ettirecek- ler; bu nedenle Sovyctleşmiş olsa bile Ermenis- tan'a en azmdan bir yıl ihtiyatla ve güvenmeden yaklaşmak gerekir. Çünkü Ermenistan, Sovyet Rusya güçlerinin hafiften zayıflaması durumun- da çok kötülük yapabilir. (...)Türklere karşı dahafazla güvcnsizlikoluş- turulmasııu uygun bulmuyomnı, bu lıusus on- lan ciddi biçimde rahatsız etmektedir."( 14) Politbüro'ya verilen raporda 'Sözde Türkiye Ermenistanı denilen yerde Müslümanlar çoğunluktadır' deniliyor ^Moskova AııÜaşıııası ])izhıı için öııeıııli" Sovyet yönetımı, emperyalıst iddialann geçersızlığını, özel- lıkle brmenıstan kurulmak ıstenen topraklarda yaşayan nü- rusun nıtelığme dayandırmıştır. Arşivde bulunan, Rusya Ko- münıst Partısı Merkez Komıtesı Politbüro'ya Dışışlen Halk Komıserlığı tarafmdan verilen 16 Temmuz 1921 tanhlı "Ermeni Sorunu" başlıklı raporda, "SözdeTürkiye Ermenistanıdenilenyer- de, Müslümanlar çoğunluktadır" saptamasında bulunulmakta- dır(20) Politbüro'ya verilen raporda, Taşnaklarla görüşme yapan Sovyet Heyetf nın "Türkiye ErmenistanrmnTürkiye'denkopanl- masr' anlamına gelebılecek "bulanık ifadeleri" şıddetlı bir dille eleştırilmekle ve bu yorumlara yol açabılecek önerılerkesin bır dil- le mahkûm edılmektedır Rapor devamla ızlenecek çizgiyi şoylc bclirlemektedır' "Biitün politikalarunız, Türkleri iııaııdıı ıııalıdır ki, Moskova Antlaşması bizim gözümüzde bir kâğıt parçası olma- yıp, bi/imlc Türkiye arasındaki meselelerin kesin çözümüdür. Sözde Türkiye Ermenistanı'nın Türkiye'den kopanlnıası konu- sıınıı dile getirmemiz durumun- da,Moskova Antlaşması'nın nıu- azzam önemi alrüst edilmiş ola- cakür"(21) Aynı raporda, Taşnaklaı hak- kında yapılan değerlendırme dedıkkatçekıcıdır. "Afkonusu, Taşnaksütyun'unmcşru halege- tirûmesi ve onlarla koalisyon ya- pıhnasınıcsolesiııi R%agörüşme- İerinden ve tamamcn yerel şart- lardan hareketle değcrlendirmek gerekir. (...) Ermeni komünistle- rinin görüşlerini (ki bunlar henüz elimize ulaşmanııştu) de alarak, Taşnaklarla koalisyon konusununsözü bileedilemez.Bu,kokuşmuş- luk ve provokasyondan başka bh~ şey getirmcz. T> (22) Yine Sovyet Kızıl Ordu komutanlanndan Frunze, 23 Kasım 1921 gunu Ratum'dan Lenın'e yolladıgı şifreli telgrafta, A/crbay- can Turklennden, "Biz Tatar diyc biliyorduk, oysa onlar iyi halk- mış" dedıkten sonra. "Ermeniler ise tek sözcükle provokatördür- ler" yargısında buluıımaktadır.(23) Sovyet lıderlerınin Ermeni yonetıcı kadrolanna güvensızlığı, yer yer brmenı komünistlenni bile kapsamaktadır Bu guvensızlık, Er- menıstan'da Sovyetler'in kurulduğu günlerde bıle geçerlıydı. Ör- neğın Sovyet önderlerinden Orconokıdze, 4 Aralık 1920 günü doğ- rudan yaptığı telefon konuşmasında, Lenın, Stalın ve Çıçenn'e şu bılgıleıuı iletilmesinı ıstemektedir• "ErmenistanDevrim Komite- si, bugünErivan'a geunek durumundadır. Erivan haUa, Sovyet egc- menliği ilan edilişini heyecanla karşıladı. Bütün Ermenistan ilılila- li tamdL (...) Türkler, Ermeni komiinistlere büyük bir güvensi/Ukle bakmakta ısrar ediyor. (...) Ermeni komünMcrini Moskova'dan kovmak gerekir. Tcrgabnelyan'ı hemen gönderiniz. rı (24) Stalin dc, aynı gun Pravda gazetesınde yayımlanan ya/ısında, yı- blan Taşnak ıktıdannın "İtilaf devletlerinin ajanı" olduğunu belır- ledıkten sonra, Turkıye'ye karşı savaşı onlann "başlatnğını" ve Er- menıstan'm ıçıne düştüğü zor duruma Taşnaklann neden olduğu- nu saptamıştır Stalın, devamla Ermenistan'dayonetıme gelen Dev- nmci Komıte'nın 1 Aralık 1920 günu Turk Komutanlığı tarafın- dan "selamlandığuu" belnttıkten sonra, halklann kardeşlığının devnmle gerçekleştınldığını şoyle ıfade etmıştır "Ermenistan Ue çevrcdeki Müslümanlararasında- ki yü/yıUara dayanan düşmanlık, Ermenistan, I ürkiye, Azerbaycan emekçileri arasında kardeşçc da- yamşma inşa edilerek bir çupıda yokedilmiştnf(25) Ermenıslan'da Ingılız ışbırlıkçısı hükümetin yı- kılmasından sonra kurulan Sovyet yönetımı, Türkiye dostubır cğılım göstermıştır. Ermenistan Devrim Komıtesı, 1920yılınınArahkayın- da yayunladığı bıldınde, emper- yalızme karşı Türkiye'nin yanın- da saftutan anlayışı şöyle ıfade ct- mektedu. "ErmenistanDevrim Komitesi Türkiye emekçi sınınna sonıına kadar güveniyor ve sem- pati duyuyor. Halk, İrilai Devletleri'nden kurtuunakgerektiğini an- ladıve devrimci Doğu'da önemlibir role sahip ohnak egilimindedir. I urkiye'nin emperyauzmin boyunduruğundan kurtulacağuıa ina- nıyoruz. SevrAntlaşnıası'ııdan dolayıTürkiye ile karşıt konumday- dık ama şimdi dostluk elinıi/j uzatıyoruz. Ortak düşmanunızı (Taş- naklar kastcdüiyoı) nasıl yendiysek, aynen öyle onlara (İtilaf dev- letJerine) karşı da savaşaum. Yapacağunız banş antlaşması sayesin- dc Sovyet Ermcnistam ile emekçi Türkiye arasında kardeşçe daya- nışına olacağıııa inanıyoru/; emekçi Türkiye Ue Sovyet Ermenista- nı birbirlcrinin bağımsı/lıklanna saygılı olacaklaıf(26) YARIN: MUSTAFA KEMAL'DEN KAFKAS DERSLERİ 7- Bıldırımn D T p N O tam metnı ıçın bk7 Doğu Permçek, Lenın Stalın Mao'nun Turkıye Yazılan, s. 139 vd. Ayrıca bkz Yusııf Hıkmet Bayur, Turk tnkılabı Tarıhı, c III, kısım 4, s96 8- Doğu Pennçek, Lenın Stalın Mao'nun Turkıye Yazılan, s. 119 vd 9- Yusuf Hıkmet Bayur, 1 ürk In- blabılanhı, c.lll, kısım4, s 135 ve Turk Devletmm Dış Sıyasası, s 71 10- Yusuf Hıkmet Bayur, Turk tn- kılabı Tanhı,c III,kı«îim4,s 136 vd 11- Komıntern Belgelerınde Tur- kıye-1, Kurtuluş Savaşı ve Lo/an, dcrleyen Doğu Perınçek, Yeniden düzenlenmış 2 basım, Kaynak Yayın- lan, Istanbul, Kasım 1993, s. 17; Bı- rıncı Doğu Halklan Kurultayı, üçün- cü basım, Kaynak Yayınlan, Istan- bul, Şubat 1999, s 201 (Bumetınde ba/ı ı,evın hataları ve eksıkler bulu- nuyor) 12- Bu-ıncı Doğu Halklan Kurul- tayı, Rusça 1920 basımı, s. 68-71 'den aktaran Aşot Ayraperyan (Kronolojı ve belgelen yayına hazırlayan) "Tiirk- lcr ve Bulşcvikler Ernıenistan'ı nasıl hakladılar", çev Emre Özkan-Meh- met Perınçek, Pro Armenıa, sayı 6/1992 Yazının tam metnı, elınızde- kı kıtapta yer almaktadır Özetı ıçın bkz Aydmhk, sayı 5/707, 14 Ocak 2001 Ayncabkz Bırıncı Doğu Hdlk- ları Kurultayı, 3 basım, Kaynak Ya- yınları, Istanbul, Şubat 1999 13- Mdivani'nin SUİın ve Orcono- kidze'ye Gumru'den yolladıgı 3 Ara- lık 1920 tanhlı telgral, Sosyo-Polıtık Tarıh Ruiya Dcvlct Arşıvı, tond 85, libte 14, dosya 50, yaprak 1A ve ar- kası. 14- Mdivani'nin Orconokıdze ve SUlın'e gönderdiği 5 Aralık 1920ta- rıhlı tclgrat, Sosyo-Polıtık Tarılı Rus- ya Devlet Arşıvı, fond 85, lıste 14, dos- ya 50, yaprak 6 ve arkası 15- Stalin'in Orconokidze'ye gon- derdığı 8 Temmıız 1920 tanhlı telg- rat, TGAOR SSSR-SSCB Ekım dev- T L A R nmı Merkez Devlet Arşivı, fond 130, liste 4, dosya 496, yaprak 142'den aktaran Aşot Ayrapetyan, Pro Armenıa, agy. 16- Kâzım Karabeku", Istiklal Har- bımız, II, Istanbul, tarıhsız, s 237. 17- Alı Fuat Cebesoy, Moskova Hatıraları, Kultur ve Tunzm Bakan- lığı Yayım, Ankara 1982, s. 181. 18-Aynı eser, s. 184vd,201vd. 19- Stalin'in 9 Şubat 1921 tanhlı notu ıçın bkz Sosyo-Polıtık Tarıh Rusya Devlet Arşıvı, fond 558, lıste 1, dosya 5214, yaprak 1 ve arkası Bol- şevik hukumetın bu tavrı, ayrıca Sta- lın başkanlığındakı Mılletler Halk Komıscrlığı'nın resmı yayın organı Jızn' Natsıonalnostey(UluslannHa- yatı) ga7etesının 4 Mart 1920 tanhlı sayısında yer alaıı, A Staçko'nun yazdığı "Onünıüzdeki Kuııferansla Ermenistan ve Türkiye" ddlı başya- zıda da I enin'e gonderme yapılarak açık bır şekilde ıfade edıldı. Aktaran Aşot Ayrapetyan, Pro Armenıa, agy. 20- Rusya Komunıst Partısı Mer- kez Komıtesı Politbüro'ya Dışışlen Halk Komıserlığı taratından venlen 16 Temmuz 1921 tanhlı "Ermeniso- runu" başlıklı rapor, Sosyo-Polıtık Tanh Rusya Devlet Arşıvı, fond 2, lıs- te 2, dosya 758, yaprak 1-4 21- Aynı yerde. 22- Aynı yerde 23-Frunze, 23 Kasım 1921 gunu Batum'dan Lenın'e ve Troçkı'ye yol- ladıgı şırrelı telgraf, Sosyo-Polıtık Tanh Rusya Devlet Arşivı, fond 2, lis- te 1, dosya 22 H7, yaprak 2 ve arka- sı 24- Rusya Komunıst Partısı Mer- kez Komıtesı Polıtburu'ya Dışışlen Halk Komıserlığı larafından venlen 16 Temmuz 1921 tarıhlı "Ermeniso- runu" başlıklı rapor, Sosyo-Polıtık Tarih Rusya Devlet Arşıvı, tond 2, lıs- te 2, dosya 758, yaprak 1-4 25- Stalın, "Yasasın Sovyet Erme- nistanı!", Eserler, c 4, InterYayınla- n, 1. basım, Istanbul, Şubat 1990, s 362 vd 26- Dekretnan yev ramen- nerı Jogavtsu'dan aktaran Aşot Ay- rapetyan, Pro Armenıa, agy