Katalog

SAYFA CUMHURİYET 20 KASIM 2005 PAZAR EVCELEME AlHMdosyayı incelerken mahkeme kararının demokmsiye veAvrupa însan Hakları Sözleşmesi 'ne uygunluğu üzerinde du AÎHM'ninkaranbağlayıcıALEVCOŞKUN -2- 29 Hazıran 2004 tanhli Leyla Şahin davasında TC Anayasa Mahkemesi'nin karar gerekçelerinin bağlayıcılığı konusu üzerinde de durulmuştur.. Bu konu a>nca mukayeseli hukuk açısından da irdelenmiştir. Sözü edılen karann 52'nci paragrafinda Anayasa Mahkemesi'nin E. 1998/58 K. 1999/19 sayılı karannda aşağıdaki önemli hüküm tekrarlanmıştır. Aynen şöyle: "Başta y-asama organı ofanak üzere yasama ve yürütme, karariann yahuz sonuçkn ik değfl, bir bütünlük içinde gerekçeleri ik de bağbdır. Gerekçeleriyle birtikte kararlar, yasama işlemlerini değeriendirme ölçütJerim içeririer ve yasama etkmüklerini yönİendirtne işlevi de görürler." Görüleceği gıbi Anayasa Mahkememiz, bu karannda Anayasa Mahkemesi kararlannuı bir bütünlük içinde gerekçeleri ile hüküm ifade edeceğıni belirtmiştir. AİHM de bu hükme gönderme yapmıştır. Mukayeseli Hukuk Açısından Sözü edilen Leyla Şahin karannda, türban ve tslami başörtüsü tartışmalannın Avrupa 'daki durumuna da gönderme yapılmaktadır. Kararda. Avrupa ülkelerinde, islami başörtüsü hakkındaki tartışmanın yükseköğretim kunımlanndan çok ilk ve orta dereceli okullarda görüldüğünü. konunun genellikle yerel düzeyde çözümlendiğıni, Belçika'nın Fransızca konuşulan bölümlerinde devlet okullannın tslami başörtüsüne izin vermediğini, Belçika mahkemelerinin, "bu gjbi dav-alarda sürekti olarak devlet eğftüninin eşiaık ve tarafsızbk ilkelerinin din özgüıiüğünden önce geldiğini" kabul etmiş ve şikâyetçilerle aılelerinin aleyhinde karar verdiği belirtilmiştir. Konuyla ılgılı diğer hususlar AlHM karannın 54, 55, 56 ve 57 numaralı bölümlerinde yer almıştır. Şöyle ki: Fransa'da: Laikliğin, cumhuriyetçi değerlerin temeli Fransa'da, devlet okullannda İslami başörtüsü takılması sorunu çok canlı bir tartışmanın doğmasına sebep ohîiuştur. Laiklik Komisyonu, Cumhurbaşkanına bu konudaki görüşünü bildirdikten sonra. Ulusal Meclis laiklik ilkesi uyannca, ilk ve orta dereceli devlet okullannda bir dîni eğilimi ortaya koyan işaretlenn taşınması ve dini kıyafetler giyilmesiyle ilgili düzenlemeler getiren bir yasa tasansını 10 Şubat 2004 tarihinde onaylamıştır Yasanın 1 maddesı aşağıdaki gibıdir: "Ük ve orta dereceli devlet okuUannda öğrencilerhı bir dini eğilimi açıkça ortaya koyan işareöeri taşımalan w kıyafetleri giymeleri yasakur. Okul kurallan, disiplin işlemkrinin öğrenciyle yapılan görüşme sonrasında uygulanacağmı beHrtir." Üniversitelerle ilgili olarak, Laiklik Komisyonu önceliğin öğrencilerin dini, siyasi ve felsefı ınançlannı ifade etme hakkının üniversitelerin işleyişiyle ilgili kurallann ihlal edilmesine yol açmaması gerektiğini belirtmiştir. -Leyla Şahin 'in bu davalarda hukuki iddiası neydi? Leyla Şahin ve avukatlan, yükseköğretimde tslami başörtüsü takılmasına getırilen yasağın din özgürlüğü ve özellikle de kişinin dinini açıklama hakkına yapılan haksız bir müdahale olduğunu belirtmekte ve bu hususun Avrupa Insan Haklan Sözleşmesı'nin 9. maddesini ihlal ettiğini ileri sürmekteydi. Bu noktada AlHS'nin 9. maddesi ne diyor; ona bakabiliriz "1. Herkes düşünce, vkdan ve din özgürtüğüne sahiptir. Bu hak din veya inanç değiştirme özgürlüğü ik tek başma ve>-a topluca, açıkça veya özel tarzda ibadet. öğretim, uyguiama ve ayin yapmak sureth Je dinini veya inancnu açıklama özgüriüğünü de içerir. 2. Din veya inancını açıklama özgürlüğü, aocak kamu güvenüğinin, kamn düzeninin, genel sağbğm veya ahlakuı ya da başkalannın hak ve özgürlükkrinin konınması için demokratik bir toplumda zorunhı tedbirierk ve yasayla sınırianabüir." AİHM'nin bu konudakiyargısı şöyledir: "Mahkeme. sözleşmenin 9. maddesinde hükme bağlandığı gibL düşünce, vicdan ve din özgüriuğünün sözleşmenin anlamı içerisinde •demokratik bir toplumun' temel taşlanndan biri olduğunu vurgular." "• Bu özgürlük. dini boyutuyla, inananlann IdmKgini ve yaşam anlayışlannı meydana getiren hayati unsuriardan birktir, ancak aym zamanda ateistkr. agnostikler, skeptikler ve bu konuyia UgilenmeyenJer için de çok önemb' bir değerdir. Asniar boyunca, büyük güçlükler sonucunda ekte edilen ve demokratik bir toplumun aynlmaz bir parçası olan çoğukuhık buna dayanır." "• Bu özgürlük. başka şeylerin yanı sıra. bir dmi inanca sahip olma ya da obnama ve dinin gerelderini yerine getirme ya da getirmeme özgüriüğünü de içerir." (Başka kararlann yanı sıra bkz. Kokkmakis ve Yunanistan. 25 Mayıs İ993. Seri A No: 260-A p.17, PrgJ ve Buscarini ve diğerieri, San Marino (GQ No. 24665Z94&34, ECHR- 1999/1) Bu hususlan belirten AİHM, sözleşmenin 9. maddesınm "bir din ya da inançtan kaynaklanan ya da esinknilerek gerçekleştirilen bütün eylemleri korumadığuu"1 . özellikle "kamu alamnda bir dinin emrettiği şekilde davTanma özgüriüğünü her durumda güvence alüna almadığuu, bu konuda AİHM'nin çok sayıda karan olduğunu" belirtmiştir Bu konuda özellikle sözleşmenin 9. madde 2 nkrasına bakmak gerektiğini de belirtmiştir AİHM'nin yetkisi nerden geliyor? Insan Haklan ve Ana Hümyederinin Korunmasma Dair Avrupa Sözleşmesi, ilk kez Avrupa devletleri tarafından 20 Mart 1950'de Roma'da imzalandı. Bu sözleşme Avrupa devletleri yönünden 3 Eylûl 1952'de yürürlüğe girdi. Türkiye bu sözleşmeyi 1954 yılında 6663 sayılı yasa ile onayladı (19.3.1954 tarih ve 8662 sayılı Resmi Gazete). Bu sözleşme Türkiye Cumhuriyeti açısından 18 Mayıs 1954'te yürürlüğe girdi. Türkiye Ozal döneminde, 1987'den itibaren AİHM'nin bireysel başvurulan kabul edip bunlar üzerinde karar vermesini ve vereceği kararlan da uygulayacağını kabul etti. Aynca Türkiye, AKP tarafından 2004 yılında yapılan anayasa değişikliği ile uluslararası sözleşmelerin iç hukuktaki yasalardan üstün olduğunu ve öncelikle uygulanacağı hükmünü kabul etti. Işte anayasa 90/son fikrası: "Usulüne göre yürürlüğe konubnuş milletierarası antlaşmalar kanun hükmündedir. Bunlar hakkında anayasaya aykırdık iddiası ile Anayasa Mahkemesi'ne başvunılamaz. Usulüne göre yûrüıiüğe konulmuş temel hak ve özgûriüklere itişldn milletierarası antlaşmalaria aym konuda farklı hükümler içermesi nedeniyle çıkabilecek uyuşmazlıklarda milletierarası antiaşma hükümleri esas alınır." Bu durumda; 1) TC Avrupa Insan Haklan Sözleşmesi'ni kabul ederek kendisini bağlamıştır. 2) AİHM'nin bireysel başvurulan kabul etmesini onaylamıştır. 3) AtHM'nin vereceği kararlan uygulayacağını kabul etmiştir. 4) Uluslararası antlaşmalann, iç hukuk kurallarından daha üstün olduğunu kabul etmiş ve bunu anayasasına koymuştur. 5) Bu durumda AİHM'nin kararlan yasal olarak geçerlidir. 6) AlHM karanna karşı, bir yasa çıkanlsa bile, bu yasa Anayasa Mahkemesi tarafindan iptal edilir. Verilen bu bilgilerden sonra, AlHM karan bireysel midir, yürürlükte midir, kabul edilir mi, kabul edilemez mi gibi sorular hukuken ortada kalmaktadır. Dönüp dolaşmaya, hukuka karşı hile yapmaya ve takıyye yapmaya gerek yoktur. Laiklik bireyi baskılardan konjr AİHM Karannın Hukuki Hükümleri: • Anayasa Mahkemesi. "laikliğin Türld- ye'de demokratikdeğerleringüveneesi okhığu- nu, bireysel vicdam ilgilendirdiği sürece, inanç özgüriuğünün kısıtiananıayacağı ve vatandaş- lann kanun karşısmda eşit olduğu ilkesini" belirtmiş ve aşağıdaki noktalan vurgulamıştır: • Laiklik aynı zamanda bireyi dış baskılar- dan korur. Kişinin dinini ifşa etme hakkına bu değer ve ilkeleri korumak için kısıtlamalar ge- tirilebilir. • Bu türlü bir laiklik kavramı AlHM'ye gö- re Avrupa Insan Haklan Sözleşmesi'nin temelini oluşturan değerlerle uyumludur. • AİHM bu ilkenin desteklenmesinin Türkiye'de demokrasinin korunması için gerekli olduğunu kabul eder. • AlHM aynca Türk anayasa sisteminde kadın haklannın korunmasma verilen önemi kabul etmekte ve cinsiyet eşitliğini, Avrupa tnsan Haklan Sözleşmesi'nin temelini oluş- turan anahtar ilkelerden biri olarak tanımak- tadır. Bu husus, A\Tupa Konseyi'ne üye dev- letlenn ulaşması gereken biramaçtır. Görül- düğü gibi AİHM aynı zamanda bu uygulama- yı diğer Avrupa ülkelerine önermektedir. • AİHM, Anayasa Mahkemesi'nin Türki- ye bağlamında (türban) sorununu değerlendir- mesinde, zorunlu bir dini vecibe gibi takdim edilen veya algılanan böylesi bir simgeyi tak- manın, onu takmamayı seçenler üzerinde ya- ratacagı etkıyı göz önüne almak zorundadırhük- münü kabul etmiştir. • AİHM, burada Refah Partisi kapanlma ka- ranna gönderme yapmış ve "Mahkeme daha önce Türkiye'de kendi dinJerinin semboDermi ve dini inançlar üzerine kurulmuş bir tophım kavramım empoze etmeye çahşan aşın siyasi hareketferin olduğunu gözden kaçmnamışör " demiştir. • Laiklik ilkesi, Anayasa Mahkemesi tara- findan vurgulandığı gibi üniversitelerde bir Başka mahkeme kalmadı Normlar hıyerarşisi göz önünde tutulur- sa Türkiye'de "türban davasT hukuken bit- miştir. Çünkü bu konuda, Bölge tdare Mah- kemesi ve Danıştay karan vardır. Anayasa Mahkemesi'nin bu konuda iki adet karan vardır. Bu kararlara karşı AİHM'ye gidil- miştir. AİHM karar vermiştir. Bu karann ip- tal edilmesi için de Büyük Daire'ye gidil- miştir. (Temyiz yolu olarak) Büyük Daire de karannı vermiştir. Artık dünyada gidilecek başka bir mah- keme kalmarnıştır. Bu konu hukuken bitri, çünkü bu karara karşı ne herhangi bir Türk mahkemesin- den karar çıkanlabilir, ne Meclis'ten yeni bir yasa çıkarabilirsiniz. Çıkarsa hemen ip- tal edilir. Çünkü bu konu iç ve dış bütün yar- gı mercilerinden geçti. Hepsi de aynı sonu- ca vardı. Sonuçta ulusal üstü bir hukuk nor- mu oluştu. Bu hukuk normu anayasamızuı 90'uıcı maddesine, Türkiye ile Avrupa Kon- seyi ve Avrupa Büüği arasındaki yükümlü- lükleri belirleyen anlaşmalara göre en üs- tün hukuk kurah niteliğini taşıyor. dini işaret olarak İslami başörtüsü takılması- nuı yasaklamasuun temelinde yatan başlıca nedendn".... dini sembolleri takmalannıkabul etmenin, çoğulculuğun değerlen, başkalan- nın haklanna saygı ve özellikle kadın ve erke- ğin kanun önünde eşitliğinin öğretildıği ve uy- gulamaya konulduğu böyle bir bağlamda, bu tür değerlerin gelişmesine aykınlık teşkıl eder. Böylece. AtHM, Leyla Şahin'in açtığı da- vada 2004 Temmuzu'nda; "Ümversiteye girmeden önce, türbanla öğ- renim yapamayacağmı bildiği halde türbanla ghmekte ısrannm, kendi dini değerierini baş- kalanna dayatma anlamma gektiği" sonucu- na varmıştı. Leyla Şahin'in avukatlan bu ka- rara karşı bir temyiz rüteliğınde başvuru yap- tı. AİHM'nin kararlanm bozma yetkisine sa- hip olan Büyük Daire'ye (Grand Chamber) başvurdu. 7 yargıcın verdiği karar, bu kez 17 yargıç tarafindan yeniden ele alındı, irdelen- di. 10 Kasım'da açıklanan Büyük Daire kara- n, Leyla Şahin'in itirazıru yersiz buldu. Ley- la Şahin'e "türbamm çıkarması koşuluyla" üniversitede okuyabileceğını belirten eskı Is- tanbul Cniversitesi Rektörü Prof. Dr. Kemal AlemdaroğJu'nun haklıhğını vurguladı. Karann özeti: • Karar. türban için İslami başörtüsü deyi- mini kullamyor ve AİHM'nin eski karanna gön- derme yapılarak bu karardaki görüşlerinin be- nimsendiğıni de vurguluyor. Diğer hususlar şun- lardır: • Bu kararla: eşitliğin, hukuk devletinin ve demokrasinin temınatı ve garantisi olan laik- liği korumayı amaçladığı, bu amacın hukuka uygun ve meşru olduğu, • Demokrasiyi korumayı amaçlayan yasal düzenlemelerin olayın gerektirdiği ölçüye ve demokratik hukuk devletinin gereklenne uy- gun olarak yapıldığı, • Davacı Leyla Şahin'in eğirim görme hak- kından, önceden bildiği kurallara karşın ken- di kurallannı dayattığı için mahnım kaldığı, • Türban yasağıyla, davacırun eğitim gör- me hakkından daha ön plana geçen bir değe- rin korunduğu, kimilerinin kendi dini değer- leriyle başkalannı baskı altına ahna durumu- nun engellendiği, • Türban yasağınuı, Danıştay ve Anayasa Mahkemesi tarafından, laik sistemi koruma gibi çok önemli bir değeri savunma kaygısıy- la alındığı, İslami başörtüsü yasağının huku- ka ve yasalara uygun kararlara dayandığı ve demokratik hukuk devleti ilkelerine aykm bu- lunmadığı sonucuna vanldığım bildiriyor. BİTTİ AKP'NtN SÖYLEMLERI Siyasal çıkışlar, hukuksal yamtlar Söylem: Bu karar bireysel bir karannr,sa- dece Leyla Şahin'i ilgilendirir Yanıt: AlHM, bireysel başvuruyu ince- lerken o konuda verilen iç hukuk karannm, Avrupa Insan Haklan Sözleşmesi'ne ve ev- rensel hukuk kurallanna uygun olup ohna- dığuıa bakar. AİHM'nin verdiği karar AİH Sözleşmesi'nin ihlal edıhnediğı Türk Ana- yasa Mahkemesi karannın demokrasi ve insan haklanna uygun olduğunu belirten bir karardır. Bu nedenle bu karar bu konu- daki her fürlü eylemi kapsar. Söylem: AİHM,türban konusunda karar veremez, bu konuda din ulemasına sorma- hdır. Vanıt: AlHM kararlannda hiçbir zaman bilirkişiye sorma kurah yoktur. AİHM, bu- güne kadar sadece Türkiye için değil, di- ğer Avrupa ülkeleri için de verdiği yüzler- ce karann hiçbirinde bilirkişiye gitmemiş- tir. AİHM. şikâyetçi olunan üîkenin Damş- tay, Yargıtay ya da Anayasa Mahkemesi'nin verdiği karann demokrasi ilkelerine ve Av- rupa sözleşmesinin koyduğu genel kuralla- ra uygun olup olmadığına bakarak karar verir. Söylem: Bukararla hiçbirşeybrtmedi, ya- sal yollar açıknr. Yanıt: TBMM yeni bir yasa çıkararak üniversıte öğretımınde türbanı serbest bı- rakabilir. Ancak konu Anayasa Mahkeme- si'ne gider Anayasa Mahkemesi bu konu- da daha önce iki kez iptal karan almıştır. Şimdı AİHM tarafindan da onanmış bu ka- rarlara göre Anayasa Mahkememiz güç- lenmiştir. Meclıs'in çıkardığı böyle birya- sayı derhal iptal eder. Söylem: Anayasa Mahkemesi'ni kaldıra- hm ya da gücünü elinden alan yeni düzen- leme yapahm. Yanıt: Kuşkusuz TBMM böyle bu" yasa çıkarabilir. Ancak çağımızda bir ülkede de- mokrasi ve hukuk devleti olup olmadığı, o ülkede yasalarm yargısal denetımıni yapan bir Yüksek Mahkeme'nin olup olmaması ile eşdeğerdedır. AKP böyle bir yasa çıka- nrsa çağdaş demokrasiyi iptal eden bir du- ruma düşer. ÖNEMLÎNOKTALAR AİHM nededi?AİHM Değerlendirmesi- • Çok sayıda dinin bir arada bulunduğu tek ve aynı nüfusu banndıran demokratik toplumlarda, çeşitli gruplaruı menfaatlan- m uzlaşurmak ve herkesın inançlanna say- gı gösterihnesini sağlamak için kişinin di- nini veya inancını gösterme özgürlüğüne sı- nırlamalar getirmek gerekli olabilir. • AİHM, eski kararlannda, özellikle Is- viçre'ye karşı Dahlab karannda vurguladı- ğı gibi, "demokratik toplumlarda devletin başkalanna özgürlüklerinin ve haklannın, kamu düzeninin ve kamH gü\enhğinin ko- runması için güdülen amaç ile bağdaşma- dıgında başörtüsü takıhnası konusunda SH nırlama getirmeye yetküi olduğunu tespit ertikterini" kaydetmiştir. Başvuranın kü- çük çocuklann sınıfinda okul öğretmeni olarak görevli olduğu, yukanda bahsedi- len Dahlab davasında, mahkeme, cinsiyet eşitliği ilkesiyle bağdaştınlması zor olan Kuran'ın kaduılara başörtüsü takma zorun- luluğu getirmiş görünmesinin, bunun güç- lü 'dış sembol' etkisi yaratabileceğini ve bunun birtür başkalannı dini inancından vaz- geçirme etkisi oluşturup oluşturmayacağı- nın sorgulanabileceğinı, diğer konulann yanında özellikle vurgulanmıştır. • Aynı şekilde AlHM, Türkiye'de laik- lik ilkesinin, hukukun üstünlüğü ve insan haklanna saygıyla uyumlu olan devletin temel ilkelerinden biri olduğunu ifade et- miştir (Refah Partisi ve diğerieri, yukan- da zikredilen dava), Halkın büyük bir ço- ğunluğunun bellı bir dinden olduğu Tür- kiye gibi bir ülkede, bu dini icra ermeyen- leri ya da başka bır dinden olanlan kökten- dıncı hareketlerden korumak için üniver- sitelerde alınan önlemlerin sözleşmenin 9/2 maddesine göre haklı görüldüğünü, TC Anayasa Mahkemesi karannm demokrasi- ye uygun olduğunu belirtmiştir.