Katalog

2 T HAZİRAN 2003 CUMARTESİ CUMHURİYET SAYFA TARIH ABDÜLCANBAZ PETROL SAVAŞLARI TURHAN SELÇUK Boğaz'a tüp geçitin ilk düşünüldüğü günden bu yana neredeyse bir buçuk asır geçti 143 yıldır beceremediğimiz iş ZamanTüneli maltun@ixir.com Mehmet Altun ^ îstanbul'un ulaşım sorununu kesin çözmek için 19. yûzyılın ortalannda gündeme gelen tüp geçit meselesi bugün hâlâ konuşulmaya devanı ediyor. Neredeyse yüz elli yıldır mühendisler yeraltı' diyor, ama devletimiz nedense çözümü 'gökte' aramakta direniyor. Yazıma başlamadan önce okurla- nmdan peşin peşin özür dilemek is- tiyorum: (1) Kimi nedenlerden ötü- rü yazılanma iki hafta ara vermek zo- runda kaldım; (2) Yine can sıkıcı bazı konulardan bahsedeceğim; (3) Bu hafta biraz bencillik edip, bu say- fayı kişısel çıkarlanm ıçın kullana- cağvm. Bu son nokta çok önemli! Kişisel çıkar derken yanlış anlaşıl- masını istemem. Amacım hortum- cu yeğenimi falan aklamak değil. Ben sadece oturduğum mahalleyi kurtarmaya çalışıyorum. Arnavut- köy'ün, köprünün soğuk gri ayakla- nnın altında kalması an meselesi olan güzelim evlerine, yaşadığı ye- rin heba edümesine izin vermeme- ye çalışan bir avuç 'mahalleti'ye bir tarihçi olarak arka çıkmaya çalışıyo- rum. Amaç aracı affettınr. Bu sefer- lik beni mazur görün. Yaya şehrl İstanbul Öteden beri bir yaya şehri olan ts- tanbul'da toplu taşımacıhğın bir ih- tıyaç halini aldığı yıllar, 19. yüzyı- lın ortalandır. Kent planlaması ve toplu taşımacılık gibi Batılı kavram- lar ilk kez bu bu dönemde devlet yö- netiminin dikkatini çekmiş, artan nüfus ve hareketlilikle birlikte ula- şım da ilk kez bu dönemde önemli bir sorun haline gelmiştir. Fetihten beri istanbul adı aslında kentin tek birbölgesini ifade ederdi. O da sur içindeki tarihi yanma- daydı. 0nun dışında kalan Eyüp, Galata ve Üsküdar ise 'üç belde' an- lamma gelen 'Büad-ı Selase' adıyla anılırdı. Yönetim olarak da birbirin- den aynlan bu yapı içinde İstanbul, aslında dört ayn kentin birleşimi gi- biydi. 19. yüzyıla kadar bu dört bi- rim arasındakı ilişkiler haylı gev- şekti. Örneğin Eyüp'te oturan bir insa- nm pek nadiren Üsküdar da işi olur, gerektiği zaman da ulaşım ihtiyacı- nı sandalla, kayıkla karşılardı. Ka- Strom, Lindman ve Hilüker adh üç Amerikalı mühendis. 19O2'de Asya ve Avrupa yakalaruu Boğaz'ın alündan birbirine bağ- yıhna ait olduğu sanıhyor. Ne yazık ki projeye ilişkin bugün elimizde fazla bilgi yok. Çağının çok ötesinde- kı 143 yıllık bu girişime ilişkin elımizdeki tek bel- ge, halen İstanbul Beledi- yesi'nin arşivinde bulunan bir avan-proje. Bu projenin başına neler geldiğini ya da niçin kabul edılmedığini bilemiyoruz. Ancak bildiğimiz şey, bel- ki de o gün hayal ürünü ola- rak değerlendirilen bu pro- jenin tek olmadığı. Buna çok benzer iki tasandan il- kinin sahibi, İstanbul Tüne- li'nin de mucidi ve girişim- cisi olan Eugene Henri Ga- vand. Fransız mühendisin 'Yeni Şehir Projesi' adını verdiği önerisi, Istanbul'u Kumkapı'dan Ortaköy'e kadar kateden ve büyük kısmı yeraltından geçen bir demiryolu hattını içeriyor- du. Bu hattın bir kolu da Sa- rayburnu'ndan Üsküdar'a uzanıyordu. Bu kol sayesinde Avru- pa'dan gelen trenler hiç dur- maksızın yollanna devam edebileceklerdi. Ikinci pro- je ise üç Amerikalı mühen- dise aitti ve 1902 tarihini ta- şıyordu. Bu proje de Ga- vand'ınki gibi Sarayburnu layacak bir tüp geçit projesini Osmanh hükümetine sundular. Projeye göre bu geçit sayesinde SarayburmTndan giren üç vagon- •, s , at7aras n(* iresn lu bir tren (solda) Boğaz'ı alttan geçtikten sonra Salacak'tan çıJop (sağda) kesintisiz bir şekilde yohına devam edebflecektL ti b d 1 b elan tısı sağlamayı amaçlıyordu. Bunun için denizin dibine 16 payan- dayla raptedilmiş bir tüp geçit kuru- lacak ve bu geçidin içinden ikisi yol- cu, biri de eşya taşıyacak üç vagon- lu bir tren işleyecekti. Gelgelelim her üç proje de hükü- met tarafindan geri çevrildi. Belki im- radaki ulaşımsa çoğu zaman yürü- yerek ya da binek hayvanlanyla kar- şılanırdı. Zaten daracık ve kargacık burgacık sokaklar da bundan baş- kasına izin vermezdi. Toplu taşımaya İlk adım Ne var ki özellikle Tanzimat'tan sonra kentte önemli bir hareketlilik başladı. Galata başlı başına bir iş ve ticaret merkezi haline geldi. Boğa- ziçi'nin rağbet görmeye başlama- sıyla her gün İstanbul'a inip geri dö- nen büyük bir insan kitlesi oluştu. Es- ki dönemin görece durağan nüfus yapısının yerini dinamik, seyahat eden bir nüfus aldı. Artık insanlann ulaşım ihtiyacını atla ya da kayıkla karşılaması müm- kün değıldi. Işte bu yüzdendir ki 1836'daUnkapanıileAzapkapıara- sına, 1845 'te de Eminönü ile Kara- köy arasına köprüler inşa edildi. Bo- ğaz'la Csküdar'ı daha hızlı ve güve- nilir bir şekilde kente bağlamak için 1851 'de Şirket-i Hayriye kuruldu. 1869'da ilk tramvay imtiyazı veril- di. Aynı yıl Fransız mühendis Euge- ne Henri Gavand'a Karaköy'le Pe- ra arasında bir metro yapma ve iş- letme imtiyazı tanındı. Tüm bu ula- şım araçlannın hızla benimsenerek başanlı birer ticari işletme halini al- ması, diğer pek çok girişimciyi de yeni projeler üretmeye yönlendirdi. İlk tüp geclt projelerl Avrupa ile Asya arasında tren se- ferlerinin kesintisiz bir şekilde ger- çekleştirilmesi ve demıryoluyla in- san ve yük taşınmasına yönelik ilk 'tüp geçit' projesi Fransız mühendis S. Preaut'aait. Preaut'un 'Denizata Köprüsü' adı- nı verdiği bu projenin yaklaşık 1860 kânsızhktan, belki de dar görüşlülük- ten. Ama öyle görünüyor ki İstan- bul'un ulaşım sorununu çözecek ger- çekçi ve kalıcı çözümler, neredeyse 150 yıldır hep aynı istikameti gös- teriyor. Ama nedense devlet idaresi, 150 yıldır çözümü yerde değil gök- te anyor. İstanbul 9 a Islami köprü projesi İlk Boğaz Köprüsü önerisini 1900 'de Fransızlar demiryolu bağlantısı için yaptılar Boğaziçi'ne sözümona iki tane sözümona 'gerdanhk' taktık. Sıra üçüncüsünde. Sonra dör- düncüsü gelecek. Zaten ondan sonra beş, al- tı, yedi fark etmez. In- sanın ar daman çat- layınca ha bir, ha beş.. Ne fark eder? Çelik ve beton kanşımı gri kütlelere 'gerdan- hk' demeye yüzü tutanlara göre hava hoş. Ta- bii bir de bu işten rant elde edenlere. Boğaz'ın iki yakasını köprüyle birbirine bağlama düşüncesi 1900 yılında, Compaigne Internationale du Chemin de Fer de Bospho- re demiryolu şırketi tarafindan geliştirildi. Şir- ketın amacı, Istanbul'u çepeçevre kuşatacak bir demiryolu ağı kurmaktı. Bu arada Üsküdar ile Sarayburnu arasında bir köprü kurulması teklif edi- liyordu. Böylece Trakya'dan ge- len trenler durmaksızın Hay- darpaşa'ya aktanlabilecek, zamandan ve özellikle yük taşımacılığında maliyetlerden önemli tasar- ruf sağlanabilecekti. Köprüde yaya ve araç trafiğı için de yollarbulunacaktı. Şirket bu tasansını hayata geçirmek için iki farklı köprü projesiyle 1900 Mart'ında padişaha başvurdu. Padl;ah uçuk' buldu Tasanmlann sahibi Fransız mühen- dis Arnodin'di. tki köprüden birinci- si son derece iddialı bir tasarıma sa- hip olan bir asma köprüydü (solda). Bu köprünün adının 'Hamidiye' olma- sı düşünülmüştü ve Islami üsluplar- dan esinlenilerek tasarlanmıştı. Köprünün üç taşıyıcı kulesinin her birinin üzerine camiyi andıran bir kubbe ve dört minare yerleştirilmiş- ti. Böylece Îstanbul'un siluetine uygunbir gö- rüntü elde edilmek istenmişti. Arnodin' in pro- jeyle beraber sunduğu betimlemeye göre Ha- midiye Köprüsü özellikle geceleri büyülü bir havaya bürünecek, "binlerce elektrik lambası köprü\ü uhi bir ışüda kapladığı zaman, Arap üslubundaki süslemelerbütün zarafethie mub- teşem biçimde ortaya çıkacak ve köprü bir ba- kanın bir daha gözünü ayıranıayacağı, şehrin manzarasını tezyin eden, baştan sona bir gü- zeflik olarak görünecekti". Arnodin' in sunduğu ikinci asma köprü pro- jesi ise ilkine oranla daha sade çizgilere sahip- ti (üstte). Sahilden 130'ar metre açıkta ikişer ve ortada bir ayak üzerine oturtulması düşü- nülen bu köprü bir teknoloji harikası olacak- tı. Ancak her iki köprü de fazla 'uçuk' bulun- duğundan olacak, padişah tarafindan kabul edilmedi. GÖRÜŞ Av. DERVİŞ PARLAK' DoğalSitTartışmalarına Bir Katkı Birinci derece doğal sit alanlannın imara açılma- sını öngören yasatasarısı, toplumun geniş kesim- lerinin haklı tepkisini çekmeye devam ediyor. Başbakan, Kültür ve Turizm Bakanı ve tasarının yasalaşmasında çıkarı olan kişiler ise bu tepkile- rin nedenini "dezenformasyon"a, basınıntoplumu yanlış bilgilendirmesine bağhyor. Oysa bu konu- da asıl dezenformasyonun, hükümet ve çıkar grup- ları tarafindan yapıldığı unutulmamalıdır. Kültür ve Turizm Bakanı Erkan Mumcu konuy- la ilgili olarak yaptığı tüm açıklamalarda, yasada birinci derece doğal sit alanlannın tanımlanmadı- ğını, bu konuda hiçbir kriterin olmadığını, bu alan- ları belirleme yetkisine sahip olan koruma kurul- lannda bu konularda uzman kişilerin olmadığını ha bire tekrarlamaktadır. Oysa tam aksine birinci derece doğal sit alan- lan, bizzat Sayın Mumcu'nun yönetimindeki Kül- tür Bakanlığı'nın ilke kararlarında ayrıntılı biçimde tanımlanmış ve ölçütleri belirtilmiştir. Koruma ku- rulları da tamamen bu tanım ve ölçütlere göre alan tespiti yapmaktadır. Kültür ve Tabiat Varlıklannı Koruma Yüksek Kurulu'nun 5.11.1999 gün ve 659 sayılı ilke kararında birinci derece doğal sit alan- lan, "Bilimsel muhafaza açısından evrensel de- ğeri olan, ilginç özellik ve güzelliklere sahip ol- ması ve ender bulunması nedeniyle kamu ya- ran açısından mutlaka korunması gerekli olan, korumaya yönelik bilimsel çalışmalar dışında aynen korunacak alanlardır. Bu alanlarda, bit- ki örtüsü, topoğrafya ve siluet etkisini bozabi- lecek, tahribata yönelik hiçbir eylemde bulu- nulamaz" biçiminde tanımlandıktan sonra, bu alanlara hangi zorunlu durumlarda ve hangi ölçüt- lerle müdahale edilebileceği açıkça vurgulanmış- tır. Üstelik, yukanya aktardığımız ilke kararında yer alan bu tanım ve ölçütler, Danıştay ve idare mah- kemelerimiz tarafindan da benimsenmekte ve açı- lan davalara uygulanmaktadır. örneğin, doğal sit uygulamasından mağdurol- duğunu söyleyerektaşanyı destekleyen AKP Muğ- la Milletvekili Hasan Özyer'in durdurulmuş inşa- atının bulunduğu Fethiye-Gemıle Koyu (Kelebek- ler Vadisi) da bu nitelikte biryerdir. Gemile Koyu'nda- ki inşaatın devamı için açılan davalar, idare mah- kemelerince bu tanım ve ölçütler gözetilerek red- dedilmiştir. Kaldı ki Gemile Koyu için bu değinme çok ba- sit olur. Bakın, Oxford ve Cambridge üniversitele- rinin jeoloji bölümünde öğretim üyeliği yapan Prof. Dr. Jill E. Eyers "Gemile'nin Jeolojik Tarihi" adlı raporunda neler diyor: "Gemile Koyu'nun yapı- sı, Türkiye peyzajında ender görülen ve bir di- zi özelliği uygun biçimde bir araya getiren bir oluşum olup bu oluşum, tek kelimeyle milyon- da bir yakalanabilecek bir şanstır... Holosen dö- nemi izleyen dönemde komşu bölgelerden ay- rılmaya başlayan bitki ve hayvan türierinin ço- ğu, şimdi sadece bu bölgeye özgü (endemik) olup, yaşam alanlan bu küçük coğrafyayla sı- nııiıdır. Bunlar gibi endemik topluluklar evrimin dönemeç noktalarıdır ve kuvvetle inanıyorum ki üzerlerinde yapılacak araştırmalar birçok önemli bilimsel bulgulara ve sürprizlere yol açacaktır." Doğa'nın tarihi açısından bu ölçüde ender rast- lanacak bir alana bırakın inşaat yapmayı, kalaba- lık insan gruplannın sokulmasının dahi tartışılma- sı gerektiği açıktır. Son olarak Başbakan R. Tayyip Erdoğan'ın "Birinci derece doğal sit alanlannda arazi sahibi olanlar arazilerine yüksek değerler biçtirerek Dev- letin kapısına dayanıyor. Bu yasayı çıkartmazsak bu bedelleri ödemek zorunda kalınz" şeklindeki gerekçesinin de gerçeği yansıtmadığını belirtmek istiyorum. Her şeyden önce imar yasağı olan bu alanlara "yüksek değer" biçilmesi, hukuk açısın- dan kabul edilemez. Zira özel mülkiyet hakları açı- sından bir arazınin değerini artıran temel öğe, o ara- zideki yasal yapılaşma olanağıdır. Bu olanak ne ka- dar çoksa değer de ona göre yüksektir. Zaten bu bedellere karar verecek olanlar da mülk sahipleri veya idare değil, bağımsız yargı organlarımızdır. Kaldı ki adı üzerinde "birinci derece" olan ve bu niteliklerinin aynlmaz parçası olarak yapılaşma yasağı getirilen bu doğal sitlerin ulusal ve evren- sel değerine paha biçilemez. Zaten özel mülkiye- te konu olabilecek Hazine arazilerini sürekli sata- rak kamu mallannı her geçen gün bıraz daha azal- tırken, neden bunların bir kısmını doğal sit alanla- rımızla takas ederek değeriendirmiyoruz? Gerçekten ortada bir "dezenformasyon" var. Ama kimlerden... istanbul Barosu Avukatlarından Küçükarmutlu'da gerginlik • İstanbul Haber Servisi - Küçükarmutlu'da, bihrkişı heyetinin, kaçak olduğu belirtilen evlerinin bulunduğu arazıde keşıf yapmasma tepki gösteren grup. polise taş ve domates attı. Sanyer Adlıyesı'nden gelen bilırkişı heyetinin keşif yapacağı geçici 44. sokağın girişinde barikat kuran- 500 kişilik grup, dağılmalan için uyaran polise domates, taş, yumurta ve pet şişeler fırlattı. Çevik ku\-set ekipleri de gruba göz yaşartıcı gazla müdahale etti. Çıkan arbedede fenalık geçiren ve göz yaşartıcı gazdan etkilenenler oldu. Büirkişi heyeti ise. keşfin ardından bölgeden aynldı. BA$SACLICI Tüm yaşamını halkının mutluluğuna adamış, çevirileriyle yaşamımızı zenginleştirmiş, kültür ve toplumsal savaşım adamı, MÜNTEKİM ÖKMEN'İ yitirmenin acısı içindeyiz. Anısı geleceğin yol göstericisi olacaktır. Tüm yakınlarına başsağlığı dileriz. Türkiye Yazarlar Sendikası