Katalog

28ARALIK2003PAZAR CUMHURİYET SAYFA DIZI Yarı karanlık günler uzayınca insanların kimyası bozuluyor. Sonuç bazen depresyon oluyor Hüzünlüöykülerkışayakışırnsanbedeninde- ki biyolojik sa- atinpiliolangü- neş ışığı, aynı zamanda ilham kaynağı. Örne- ğin, güneşin günlerce yüzünü göstermediğiku- zey ülkelerinde, büyük eserlerge- nelde yazın çık- mış ortaya. Ge- çen yüzyıllarda melankoli çeken ünlü yazar ve sa- natçılardanbazı- lannın kış dep- resyonu çektiği tahmin ediliyor. KUZEYLİLER-GÜNEYÜLER lnsan ile evTen arasında sürekli bir etkile- şim olduğu düşünülünce, coğrafyanın ve bu coğrafyadaki hüküm süren iklimin insan dav- ranışlan üzerindeki etkisi de göz ardı edile- mez. "SoğukikHm" ve "sKakikHm" insan- lan arasında duygusal olarak fark olmaya- bilir ancak duygulann ifade şekli ve tepki- ler değişebiliyor. Bir Akdenizli duygulannı bir Iskandinav- yalıdan farklı ifade eder. Bizde, bir erkeğin diğer erkeği yanaklanndan öpmesi oldukça doğal karşılanır. Ama, bu da\Tanış Norveç'te garip görülebilir. Iskandinav bir baba, uzun süre görmediği oğlunun sadece elini sık- makla yetinebilir. Elbette burada her îskan- dinav böyle yapar ya da onlar birbirini sev- mez demiyoruz. Söz konusu olan duygulann farklı olarak ifade edilmesi ve iklimin bunun üzerindeki etkisidir. Biraz da mizah katarsak, güneş ışı- ğının bol olduğu yerlerde insanlan biraz da- ha heyecanh ve gürültücü belki de bir o ka- dar "yakuı temas" içinde diyebiliriz. Yıilar önce, izlediğim bir filmden bahsetmek istiyorum. Ünlü Aktör Robert De Niro'nun başrolünü oynadığı "Kızgın Boğa" filminden. Burada De Nıro, Italyan asıllı ABD'li bir bok- sörü canlandınyordu. Bir sahne vardı ki, bu- nu hiç unutmayacağım. De Niro, üzerinde be- yaz atlet olduğu halde pencereden alt kattakı komşusuyla kavga ediyordu. Bu sahne bana çok tanıdık gelmişti. Sanki küfürler bile tanıdıktı. Bir Almanı ya da Hollandalıyı böyle kavgaeder- ken düşünemiyorum. MEVSİMLERİN ANLATTIKLARI Sanatta ve edebiyatta bahar mevsımi yeni- den uyanışı, cinselliği, coşkuyu temsil eder. Ba- zılan için bunlar doğru ama bazılan için ba- har mevsimi zor ve acı veren bir mevsimdir. Yaz mevsimi bazılan için mutluluk ve yaratı- cılık açısında verimli bir mevsim olurken ba- zılan depresif, bazılan da gergin olabilir. Sonbahar karmaşık duygulan temsil eder. Hem doğa güzel bir renge bürünür, hasat za- manı nefis görüntüler oluşur ama aynı zaman- da yapraklar dökülür, kışın geldiğine dair işa- retler vardır. Sonbahara melankoli eşlik eder. Kış, ağaçlar çıplak kahr, soğuktur, doğada yiyecek sıkınüsı baş gösterir, kuşlar da gitmiş- tir. Ve asıl önemlisi Güneş yüzünü esirger. Ba- zen insan hayatı da mevsimlere benzetilir. Kış sanat ve edebiyatta genelde keder ve melan- kolıyle anılır. Shakespeare,"hüzünlübirhikâ- ye için kış en uygun mevsimdir'' der. MELANKOLİ VE YARATICILIK Mevsimlere bağiı olarak duygudurum bozuk- luğu olan ünlüler arasında, Mkhelangek), Alb- recht Dürer, güneşin renklerini tuvaline taşı- yan \lncentvan Gogh, George FrederickHan- del, Gustav Mahler, Robert Schumann, John Mflton, Edgar Allan Poe, Ernest Hetningway, Vırginia VVoIf, Abraham Lincoln, Winston ChurchiD var. Churchill, yaşadığı depresyon için "siyah köpek" demişti. Bu insanlardan bazılaruun mevsimsel dep- resyon yaşamış olması mümkün. Ünlü beste- ci Hândel ve Mahler de büyük olasılıkla mev- simsel depresyon çekiyordu. örneğin, her ikisinin verimli olduğu mev- sim yaz olmuş. Hândel'in, "Messiairı beste- lemeye ağustos ayının sonunda başlayıp 23 gün gibi kısa bir süre içinde eylülde bitirdiği yazıyor. Mahler de kendisini "yazbestedsi'' ola- rak tanıtırmış. Yazar Emily Dickinson'un mevsimsel dep- resyon yaşadığı tahmin ediliyor. Şair T.S. EB- ot'un da öyle. Şürlennde ışığa olan hasretini yansıtan Eliot'a doktorlann her kış mevsimin- de güneye gitmesini tavsiye ettiğini okuyoruz. Bu arada, Aristode, felsefe, şiir ve diğer sanat dallannda ün yapan kişilerin melankoliye yat- kınlıklan oldugunu söylüyor. Büyük eserler yazın ortaya çıktı... Ünlü siyaset adamı Winston Churchill, yaşadığı depresyon için "siyah köpek" der. Ünlü ressam Van Gogh, güneşin renklerini yansrtan resimlerini Fransa'nın güneyinde yaz mevsiminde yapar. Şiirlerinde ışığa olan hasretini anlatan T.S. Eliot'a doktorlan, kış mevsimini güneyde geçirmesini tavsiye eder. Ünlü besteci Hândel "Messiah" adlı eserine ağustos ayının sonunda başlayıp 23 gün gibi kısa bir sürede bitirir... (Fotoğraf: CUMHURİYETARŞİVİ) Peki neden sabah olduğunda uyanır, karan- lık olduğunda uyuruz. Ya da ışığın az olduğu yagmurlu günlerde uyku bastınr. Nedeni basit. Canlılarda, ışığa hassas bir bi- yolojik saat vardır. Insanlar yapay ışık kulla- narak, gece uyuma zamanını daha da gecikti- rebiliyor ya da sabahlan panjurlan çekili bı- rakarak uykuya devam edebiliyor. Yarü biyo- lojik saati yanıltıyor. Bu saatin devreden çık- tığı zamanlar var: Sürekli aydınlık ya da sürekli karanlık. Dün- yanın kuzey ve güney kutuplanna yakın yer- lerinde kışın günlerce karanlık ya da yazın günlerce aydınlık olduğu dönemler oluyor. Karanlık yüzünden insanlann kimyası yani hormonal düzeni bozulabiliyor. Sonuç, mev- simsel depresyon hatta intihar bile olabiliyor... Uzman yardmn ahnaktan çeldnmeyin M evsimsel depresyonun bir çeşidi de güneş ışığı- nın azaldığı kış mevsimi boyunca ortaya çıkıyor. Depresyonun elbette bir- çok nedeni olabilir ancak rahat- sızlık iki kış üst üste yaşanıyor- sa ve bahar ya da yaz mevsimin- de ortadan kalkıyorsa, bunun kış depresyonu olduğu anlaşılıyor. Mevsimsel depresyon yaşayan- lann önemli bir bölümü kadın. Bazı kişilerde hastalık ömür bo- yu sürebiliyor. Karanlık ve soğuk günlerde yaşanan depresyonun sonuçlan çok ağır olabiliyor. Kişi kendi- sini o kadar mutsuz hissediyor ki, bazı insanlar daha endişeli, ba- zılan daha çabuk kızar hale ge- liyor. Fiziksel hareketlilik azalı- yor. Bazı durumlarda özellikle karbonhidrat, alkol ve şekerli yi- yecekler için iştah artıyor, bazı durumlar da ise iştah azalıyor. Depresyon hastalanndan bazı- lan normal süreden daha çok uyumaya başhyor ya da uyumak istiyor. Gün ışığının eksikliğin- de, insanlar üzerinde sakinleşti- rici ve yavaşlatıcı etkisi olan me- latonin hormonu daha fazla sal- gılanıyor. Kişi sanki kış uykusun- daymış gibi davranıyor. Duygu- sal tepküer de aşınhk görülebi- liyor. Cinsel isteksizlik, ilgi ve dikkat toplama sorunlan yaşa- nabiliyor. Kışın yaşanan depres- yon, kişinin kendisini yalnız his- setmesi halinde daha da derinle- şebiliyor. ÖNERİLER Depresyonu aşmak için, # Kışın, güneş ışığından ola- bildiğince yararlanın, Içenye gün ışığının daha fazla girmesini sağ- layın. Güneşli günlerde yürüyü- şe çıkın. Havanın kapalı olduğu günlerde aydınlatmayı arttınn. % Fiziksel hareketliliginizi sürekli kılacak. zihinsel olarak sizi ayakta tutacak şeyler plan- layın. Bir şeylerle nıeşgul ol- mak stresi ve endişe duygula- nnı bir parça azaltır. # Dengeli beslenin. Yeterli mıktarda \itamin ve mıneral alın. # Olanaklannız el verirse, kışın tatillerinizi bol güneşli yerierde geçirin. # Kendinizi kötü hissediyor- sanız, bir uzmanın yardımını al- maktan çekinmeyin. Y apay ışığın tibbın hizmetinde kullanılması yönünde, 19.yy'nin sonuyla 2O.yy'ın başında önemli gelişmeler sağlandu Danimarkalı Niels Finsen, yapay ışığın verem hastahğı üzerindeki etkileriyle ilgili çalışması sayesinde tıp alamnda \obel ödülü aldu Öncelerifiziksel hastalıklann tedavisinde kullanılan yapay ışık, bugün depresyon tedavisinde de kullamhyor. Depresyona girmiş kişi günde ortalama yanm saat ev içi aydınlatma araçlanndan 10 üe 20 kat dahaparlak ışık veren ışığın karşmnda, birkaç adım ötede oturuyor. Kişinin lambadan, ışığı tam olarak aldığından emin olacak kadar, ama aynı zamanda gözlerin zarar görmeyeceği kadar uzaklıkta oturması gerekiyor. Işık tedavisinin her türlü depresyonda işeyaraması söz konusu değiL Eğer birkaç günlük ışık tedavisi, ruh halinizde hiçbir değişiklik yapmıyorsa başka tedaviyöntemleri aranmalu İTTTT Yazar Nedim Cürsel 'Çok yakıcı güneş yaı-aücıhğnın okhırıır G üneş ve mevsimlerin yaratıcıhktaki rolünü yazar Nedim Gürsel ile konuştuk: -Güneş sizin için ne anlam taşıyor? GÜRSEL - Çok uzun süre gecel'eri yazdım. Dolayısıyla, yazı dünyamda lambamın ışığının Güneş'ten daha önemli bir yeri oldu. Ancak, bir süredir sabahlan yazma alışkanlığı edindim. Güneşli havalarda kendimi daha zinde hissettiğim için zihnimin daha açık oldugunu duyumsuyorum. îlk kitabım "Uzun Sürmüş Bir Yaz"da Güneş, bir baskı döneminin hatta ölümün simgesi olarak yer alır. Yakıcı Akdeniz Güneşi. Dolayısıyla yaratan değil yok eden bir simgedir Güneş. Çok yakıcı Güneş benim yaratıcılığımı öldürür. Sabah Güneşi ya da donuk kış güneşi ise yaratıcıhğımı kamçılar. -Hangi mevsimde daha yaratıcısınız? GÜRSEL - Yaz mevsiminde. Eğer deniz kıyısındaysam ve çalışma koşullan mevcutsa tabii. Eskisi gibi yolculuklarda ve kafelerde yazamıyorum, sadece notlar alabiliyorum. -Güneşli bir sabaha uyanan Nedim Gürsel ile gri bir gökyüzüne nyanan Nedim Gürsel arasında fark var mıdır? GÜRSEL - Güneşli bir sabaha uyandığımda daha verimli, daha mutlu oluyorum, enerjim işe yansıyor. - Mevsimsel depresyon çektiniz mi? GÜRSEL - Çok depresyon çektim ama mevsimsel miydi bihniyorum. Aslında her mevsimin kendine ait bir güzelliği var. Fakat yağmurdan artık nefret ediyorum. Oysa sevdiğim kentler, Paris ve Îstanbul nemli ve yagmurlu. - Çevrenizdeki yaratıcı insanlar arasında mevsimlerden çok etkilenen var mi? GÜRSEL - Dostum yazar Demir ÖzK var. Mevsimsel depresyon çektiğini biliyorum. öyle ki ülseri depreşir. Mevsimsel depresyonu, yazdıklanna, günlüklerine yansunıştır. "Beıün Güncesi''nde örneğin havadan çok bahseder. [ Kaynakça T" SedatAlp, Hitit Güneşi, TÜBİTAK PokSedatAlp. Hitit Güneşi, TÜBİTAK Popüler Bilim Ki- taplar Dizisi, Ankam, 2003. Yves Bonnefoy, "American, Afiican andEuropean Mythologies ", the University ofChicago Press, Chi- cago ve Lonâra, 1991. Joseph Campbell, Tanrt mn Maskeleri, Ankam, tm- ge Kitabevi Yayınlan, Çev.Kudret Emiroğht, Haziran, 1993. Azra Erhat, Mitoloji Södûğü, Îstanbul, Remzi Kita- bevi, 11. Basım, Kasmı 2002. Gügameş Destanı, Milli Eğitim Bakanhğı Yayınlan, Ankara, Çeviren: Muzaffer Ramazanoğlu, 2001. Miranda Green, "The Sun Gods ofAncient Europe ", B.T. BatsfordLtd, Londra, 1991. Irene Melikoff, "Hacı Bektaş: Efsaneden Gerçeğe ", Çeviren: Tltran Alptekin, îstanbul, Cumhuriyet Kitap Kıtlübü, 1999. Lotte Motz, "The Faces ofthe Goddess ", (hford University Press, New York, (hford, 1997. Frederick Muller, "Suns, Myths and Men ", Ingiltere, 1954. BehçetNecatigil, "lOOSorudaMitologya", Gerçek Yayınevi, tstanbul, 1969. Norman E. Rosenthal, "Seasons ofThe Mind", The Guildford Press, New York, Londra, 1993. Monica Sjöö, Barbara Mor, "The Great Cosmic Mothers, Rediscovering The Religion of The Earth ", Harper and Rcw, San Fmncisco, 1987. Meriin Stone, "AncientMinvrs ofWomanhood, A Treasury of Goddess and Heroine Lorefrom Around The World", Beacon Press, Boston, 1984. George Clapp Vaillant, "The Aztecs ofMexico: Ori- gin, Rise and Fall of The Aztec Nation ", Penguin Bo- oks, 1950. Joseph fVechsberg, "Morketiden ", The New Yorker, Mart, 1972. Tori, "BirKürt Düşüncesi, YezûHHkve Yeâdiler", Berfîn Yayınevi, tstanbul, 2000. Tarikatlar Ansiklopedisi, Millivet, Hazırlayan: Ahmet Güner, 1991.