Katalog

SAYFA CUMHURİYET 10 ARALIK 1998 PERŞEME 10 DIŞ HABERLER Insan Hakları Evrensel Bildirgesi 'nin yıldönümünde yanıtlanması gereken soru 'denetleyenleri kimin denetleyeceği' ElliyıldabirarpaboyuyolgittikAYÇAATAY Dünya halklan, birbirlerini öldürdükleri, fınnîarda yaktıklan, atom bombalanyla kül ettikleri II. Dünya Savaşı'nın bitiminin ardından insanlıkJannı yeniden hatırladılar. Hatırlamakla kalmayarak bunun bir daha unutulmamasını sağlamak amacıyla yazılı bir metne dönüştürdüler. Birleşmiş Milletler'in kuruluşunun ardından bağımsız bir komite tarafından oluşturulan Insan Haklan Evrensel Bildirgesi, 10 Aralık 1948 günü BM Genel Kurulu'nda kabul edildi. Türkiye'nin de aralannda bulundufu BM'ye üye devletler, bildirgenin altına imzalanru atmışlardı. Ama bildirge yalruzca bir iyi niyet ifadesiydi, herhangi bir yaptmmı yoktu. Nitekim bildirgenin uluslararası hukuk anlamında bağlayıcı bir niteliğe büründüğü, 1976'da yürürlüğe giren Uluslararası Kişisel ve Siyasal Haklar ve Uluslararası Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar sözleşmelerini Türkiye de dahil olmak Ü2ere pek çok ülke onaylamadj. Türkiye aradan geçen 22 yıla karşın bu sözleşmeleri hâlâ onaylamadı. Bu noktada insan haklan hukuku önemli bir sınırlama ile karşı karşıya. Uluslararası topluluğun baş aktörleri olan devletler, kendi vatandaşlan üzerindeki egemenliklerine sınırlama getiren insan haklan sözleşme ve anlaşmalannı ancak kendi gönül nzalanyla onaylamalan halinde uluslararası denetim mekanizmasma giriyorlar. DenetleyenJeri kimin denetleyeceği ise bir başka soru. Uluslararası politikada güç ve çıkar ilişkileri belirleyici. Aradan çok yıl geçmesine karşın eski ABD başkanlanndan Franklin Rooseveh'in 1930'Iarda bir Latin Amerika diktatörü için kullandığı ifade bugün hâlâ geçerliliğini koruyor sanki: "O bir o._ çocuğu ama bizim o_ çocuğumuz". Öte yandan insan haklan hukukunun son 50 yıl içerisinde ilerleme kaydettiği bir gerçek. Dünya, insan haklan hukukunun temellerini artık tartışmıyor. Tartışma yeni bir boyuta taşındı. Insancı) hukuk ve insanlığa karşı işlenen suçlar. Geçen temmuz ayında Roma'da düzenlenen BM konferansmda sürekli bir uluslararası ceza mahkemesinin oluşturulmasını sağlayacak bir anlaşmamn hazırlanması konusunda anlaşmaya vanldı. Başta ABD olmak üzere Türkiye'nin de içinde bulunduğu pek çok devletin muhalefetiyle karşılaşsa da konferans yeni bir hukukun öncüsü gibi: Dünya ceza hukuku. Öte yandan gözden kaçınlmaması gereken bir Hukuk Profesörü Dr. Cemalmaz 'Belgelere taraf olmak yetmez' Istanbul Üniversitesı Hukuk Fa- kültesi öğretım üyelerinden Prof. Dr. Sernih Gemalmaz insan hakla- n hukukunun günümüzde geldığı noktayı ve 12 Eylül rejiminin so- rumlulannm da bir gün uluslarara- sı yargı önüne çıkanlıp çıkanla- mayacağını Cumhuriyet'e değer- lendırdı. - İnsan Haklan Evrensel Bildir- gesi'nin 50. yıldöniimünde insan haklan konusunda gelinen nokta- yı nasıl değerlendiriyorsunuz? II. Dünya Savaşı'ndan sonrailk kez insan haklannın bir listesi or- taya konutdu. Medeni ve siyasal haklann yanında, özellikle sosya- Iist ülkeler girişımiyle ekonomik, sosyal ve kültürel haİdara da yer ve- rildı. Bildirge. bağlayıcı nıtelikte olan insan haklan sözleşmelerine kaynak oluşturdu. 1966 tarihli olup 1976'da yürürlüğe gıren uluslara- rası siyasal haklar ile ekonomik, sosyal ve kültürel haklara dair BM sözleşmeleri bunların arasında. 1998'de, dünyada bu sözleşmeleri onaylamayan çok az deviet kalmış- tir ve bu ayıbı halen taşıyan ülke- lerden birisi de Türkiye'dir. " -Türkiye'nki insan haklan kar- nesini nasil değerfendirh orsunuz? Gerekuluslararası gerekse bölgesel dü- zeyde, Türkiye orta bir karneye sahiptir. Belgelere tarafolmak hukuk devleti olma- nın asgari niteliği, ama taraf olmak tek başına yetmez. Dün- yada öyle devletler var ki Türkiye'den çok daha fazla insan haklan belgesine ta- raf, ama insan hakla- rı kamesi Türkiye 'den kötü. Ömeğin ldi AminUgandası. Belgelere taraf olmak yetmez. Bel- gelerin öngördüğü standartlan o ülkenın kendisine mal etmesi, iç- selleştirmesi gerekiyor. Eğer bu yapılmazsa uluslararası denetim başlar. -Türkiye'de uluslararası denetim raekanizmasını işlerenlen? \akla- şım nasıl? Ömeğin Avrupa İnsan Haklan KomisyomTna bireysel baş- vuru hakkını kullananlara? Kamu yetkililerinin, mahkeme- lerde yargıçlann, savcılann tavn- na baktığımızda, bu tür sözleşme- lerle tanınan hak arama yollannı kullananlara karşı bir antipatı var: "Batıklara bizi jumalliyorsunuz. Banhlara bizi şikâyet ediyorsunuz." Bu, mantığa da aykın. - Eski Şili diktatörü Augusto Pi- nochet'nin yargı ön üne çıkanlma- • "Belgelere taraf olmak yetmez. Belgelerin öngördüğü standartlan o ülkenin kendisine mal etmesi gerekiyor. Eğer bu yapılmazsa uluslararası denetim başlar." a taroşılıyor. 12 Eylüldarbesmin ar- dından fürldye'de yaşanan işken- ce ve gözalnndaki kayıplardan do- layıdönenıindeviet başkanı Kenan EvTen de bir gün yabancı bir ülke- de yargüanabilir mi? O tamamen ayn bir olay. Ulus- lararası hukuk bakımmdan ele ala- caksınız. Bu olayda tspanyol mah- kemesinin, Jspanya'ya verilerek yargılanması talebinde birtakım Is- panyol vatandaşlannın Pinochet'nin iktidan döneminde mağdur olma- sı gerekçesi söz konusu. Aynca orada teknik bakımdan birçok ay- rıntı var. Pinochet'nin diplomarik ayncalıklardan yararlanan bir sta- tüde olup olmaması gibi birçok ay- nntı var. - Kenan Evren dokunulmazbk- tan yararlanabilir mi? Pınochet ola\tnda dikkati çekme- mizi gereken şey, lspanyol mah- kemesı, bazı lspanyol vatandaşla- nnın o rejim altındaki mağduriyet- lerinden bu kişınin sorumluluğu altında olduklan için yargılanma- sını talep edebiliyor. Bir başka ül- kenin bunu yapabılmesi için te- orikte bir başka ülkenin vatanda- şmın o dönemde burada mağdur olması gerekiyor._ - Örneğin bir AI- man ya da İngiliz va- tandaşı 12 EylüPden mağdur olduysa böy- le bir yargüama gün- deme getebilir mi? Pinochet davası he- nüz sonuca bağlan- madı. tartışıhyor. Net olarak bu aşarnada söyleyebilmek müm- küin değıl. Ama dik- tatörlerinbundan son- ra çok rahat olama- yacaklannı söylemek mümkün. Çünkü bir uluslararası ceza mahkemesi kurulması gün- demde. Uluslararası ceza mahke- mesinin kurulmasına imkân vere- cek olan, bu mahkemenin statüsü- nü oluşturacak metin, buyılın tem- muz ayında Roma'da kabul edildi. Bu belgeye halihazırda 58 deviet imza koydu. Türkiye imza koyan devletler arasında değil. Ama bu belgeye imza koymak yetmez. Tüm uluslararası belgelerde olduğu gi- bi bu belgeyi onaylamak gerekir. Şu anda o belgeyi onaylayan hiçbir deviet yok. Dolayısıyla bu mahke- me henüz yok. Kaldı ki bu mahke- me kurulsa bile mahkemenin yar- gı yetkisi. o devletin sözkonusu bel- geyi onaylamasından sonra müm- kün olacak. Geçmişeyürürlüğü ol- maz. Bu, ceza hukukunun temel prensibi. insan haklan savunucularına baskı uygulanan ülkeler 61 ülkenin tamamlanmamış listesi c _ Kjrgızistan Gurcıstan '-. Baskının yoğunluğu EHSık sık (20 deviet) Sürekli (18 deviet) Dûzenli (18 deviet) BaskJcı yönetımler (5 deviet) Türkiye, dünyarun en kötü insan haklan karnesine sahip ülkeler arasında 14. sırada. Bu listenin başını Cezayir çekiyor. Insancıl hukukun temeli: Savaşmak serbest, gereksiz acı çektirmekyasak İNSAMZ, HAKLAREVHZ VAR Doğuştan gelen haklardan bazılan: • Yaşam • Özgûrlük ve kişisel güvenlik • îşkence, onur kıncı ve insaniık dışı cezalandırmaya karşı korunma • Keyfi olarak gözaltına alınma ve tutukJanmalardan korunma • Bağımsız ve tarafsız mahkeme önünde sorgulanma • Döşünce, vicdan ve din özgürlüğû • Örgütlenme, demek kurma • Siyasi katılım • Sosyal güvenlik • Elverişli koşullarda çalışma • Özgür sendikalara sahip olma • Halklann kendi yazgılannı belüieme hakkı • Irkçı ve dinsel nefrerin savunucularına karşı korunma • Azmlık kûltürlerinin korunması KaynaJdar: tnsan Haklan Evrensel Bildirgesi Uluslararası Kişisel ve Siyasal Haklar Sözleşmesi uluslararası Ekonomik, Siyasal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi * Türkiye, Birleşmiş MiUetler insan Haklan Komisyonu tarafindan bazırlamp 1966'da imzalanan ve 1976'da yürürlüğe giren bu iki sözleşmeyi onaylamamıştır. İnsan haklan hukukunun geldiği son aşamada artık savaş suçlulan, işkenceci ve katliamcılar adalet önüne çıkanlabihyor. Ingiltere ae yayımlanan The Economist dergisinde yer alan bir araştırmada, görece olarak yeni bir kavram olan insancıl hukuk inceleniyor. Devletlerin kendi va- tandaşianna yönelik uygulamalannı denetleyen insan haklan hukukundan farklı oiarak insanal hukuk, en azın- dan teoride, savaş sırasında bireysel suçluluk sorum- luluğunu oluşturmaj'i hedefliyor, Nürnberg yannlama- lannda olduğu gibi. insan haklan hukuku banş koşullanndageçerli olur- ken insancıl hukuk "olağanüsrühal''durum]anndadev- reye giriyor. Uluslararası Kızılhaç Komitesi'nin Ulus- lararası Hukuk Müdür Yardımcısı Rene Kosirnik'in ifadesiyle insancıl hukuk, "eniyiikinci hukuk" Öte yan- dan iki hukuk dalı da, insan haklan ve insancıl temel- de ayru ortak amacta birleşiyorlar: İnsan yaşammı ve onurunu korumak. Çekilen acıyı azaltmak. 1949 Ce- nevre. J948 Soykınmlar Sözleşmesi, bazı silahlann kullaıumıru yasaklayan anlaşmalar ve geçen yıl imza- lanan mavm kuHanımını yasaJclayan anlaşmalar, in- sancıl hukukun çerçevesini çiziyorlar. însancıl huİcuk, silahlı çatışma durumlannda askeri gerekliliklerile in- sanlığı uzlaştırmaya çalışıyor "Düsmaru yenmek içm gerekli olanlann yapdman serbest, ancak gereksiz aa yaratmak >asak." Insanhğa karşı işleneo suçlar Uluslararası hukukta savaş suçlan ve soykınm dışın- da bir başka kategori de insanlığa karşı işlenen suçlar. Savaş ya da banşta toplu katliam, işkence, tecavüz, sal- dınlan devletin halkıiu köleleştirme, saldıran devletin halkını köleleştirme. Hukukçular. savaş suçlan ve in- sanlığa karşı işlenen suçlann evrensel yargılama hak- kı olduğunu belirtiyorlar. Dolayısıyla suç nerede işîe- nirse işlensin herhangi bir ülkede yargılanabih'r. Pra- tikte bu böyle olrnadı. General Augusto Pinochet dava- sı insanlığa karşı işlenen suç kavramını gündeme ge- tirdi. tngiliz yargıçlar, eski Şili dıktatörünün kendi ül- kesinde işlediği suçlann karşıhğında îngiltere'de ya da tspanya'da yargılanabüeceği karannı aldılar. Genera- lin görevi,sırasında işlenen cinayet, tficavûz ve işken- celerden yargılanmasmı engelleyen bir dokunuknazlı- ğının olmadığı karanni aldılar. İnsancıl hukuk henüz pratikte fazla etkili değil. Ama tngiliz ordusu, subay- lanru yasayla ilgili eğitime tabi tutuyor. Göreve gitme- den önce İngiliz askerlerine yâsanın öngördüğü kural- !an içeren listelerdağıtılıyor. Bosna-Hersek'teki savaş suçlulanrunyargılancbğı uluslararası mahkemede 56 ki- şi hakkında dava açıldı, soruşturmalar sonucunda 25 sanık gözlem altında. 8 sanığın davası sürüyor. 5 sanık suçlu buiundu ve cezalannı çekiyorlar. Radovan Ka- radziç ve Ratko Mladiç ise saklanıyoriar. Roma Konferansı Konu, Roma'da düzenlenen bir Birleşmiş Miüetler Konferansı'ndagörüşüldü. Konferansta 12O'yekarşı7 oyla sürekli bir uluslararası suçlar mahkemesi oluştu- rulmasını öngören bir anlaşma oluşturulması düşünce- sinekararverildi. Konferansa katılanlar arasında ABD'nin başını çek- tiği bir dizi ülke, çekimser oy kullandı. The Economist dergisinin yorumuna göre, ABD, es- ki Yugoslavya ve Ruanda'da geçici mahkemeler ohış- turulmasını desteklemiş olsa da, bağımsız ceza mah- kemesi oluşumunu engellemeye çahştı. ABD'nin üstlendiği dûnya jandarmahğı rolünden dolayı Amerikan ordusunun üstlendiği banş koruyu- culuğu misyonlannda görev yapan askerlerinin siyasi moriflerleyargı önüne çıkanlrnasından korktuğu beîir- tildi. Konferansa katılanABD'li diplomatlar, hiçbir Ame- rikan vatandaşınmyargı önüneçıkanlmayacağı garan- tisini almaya çaltştılar. ABD'nin bu girişimi başansız- lıkla sonuçlandı. Roma'da oluşturuîmasına karar verilen uluslararası ceza mahkemesi, devletlerin varhğı şüphe götürmez sa- vaş suelarau ya da sivillere karşı girişilen toplu katli- amları yargılamamalan, halinde devreye girecek. nokta var. Uluslararası sistemde bağımsız yargının sağlanması zor gibi görünüyor. ABD'li muhalif felsefe profesörü N'oam Chomsky'nin 7 Aralık tarihinde Cumhuriyet gazetesinde yayımlanan sözleri çarpıcı: "ABD, Orta Amerika'daki ABD destekli kontra savaşında ölen 200 bin idşi için, Vietnam'da ABD'nin attığı bombalarla her yıl ölen çoğu çocuk 10 bin kişi için, Güney VTetnam'daki kimyasal silahJar için özür dilemelijdi." Bugün sorulması gereken soru, dünyayı denetleme iddiasında olanlan kimin denetleyeceği. Yeni aktörler Çokuluslu şirketlere eleştiri Çağımızda çokuluslu şir ketler, baskıcı rejimlerle olan ilişkileri ve azgelişmiş ülkelerdeki çahşanlanna verdikleri sosyal haklar konusunda, geçmişte olmadığı kadar çok eleştin ile karşı karşıyalar. 1980'lerde Güney Afrika'da ırk aynmcılığına dayanan apartheid rejımine karşı mücadele veren insan haklan örgütlerinin çokuluslu şirketlere yaptıklan baskı sonucu, pek çoğu bu ülkeyi terk etmek zorunda kalmıştı. Shell, BP, Reebok, Nike, insan haklan örgütlerinin eleştiri oklannı alanlann başında geliyordu. Yine uluslararası arenanın yeni aktörlerinden olan bu örgütlerin yaptıklan baskı lar sonucundadır ki Levi Strauss, Pepsj gibi dünya devleri, baskı rejiminin egemen olduğu Myanmar&ıki (eskiadtyla Burma) yatınmlannı geri çektiler. Texaco, Amaco gibi petrol devleri de onlan izledi. Pakistan 'daki ucuz çocuk emeğini kullanarak spor ayakkabılar üreten firmalar karşısında kampanya açan Reebok'a ise spor mallan üreticileri .derneğinden destek geldi. ABD'deki pek çok marka artık şu etiketi üzerinde taşıyor: "Bu topun üretimi sırasında çocuk ya da köle emegi kuilanılmajnışür." Öte yandan sınırlı ve medyatık şoviarla yetinen bu girişimlerin ötesinde, çokuluslu şirketler azgelişmiş ülkelerdeki ucuz işgücünden, yoz ve baskıcı yönetimlerden çıkar elde etmeye devam ediyorlar. Geçen aylarda Latin Amerika'da parah askeri birlikler oluşrurduklan nedeniyle gündeme gelen Shell firmasının Latin Amerika'daki yöneticilerinin sözleri, çokuluslu şirketlerin genel olarak insan haklan konusundaki duyarlılıklannın ' derecesini yansıtıyor gibi: "Biz işadamıyız, insan haklan uzmanlan değiL" Peki ya diğerlerinin durumu? LGANDA işlediği tüm suçlara rağmen îdi Amin, Suudi Arabistan'da sakin bir yaşam sürdürmeye devam ediyor. IRAK Saddam Hüseyin, insanlığa karşı suçlar kategorisine giren pek çok suçlamayla karşı karşıya kalabilir. HAİTt Jean-Claude Duvalier, beceriksiz ama kanlı bir diktatör; Fransa'da yaşıyor. ABD Irak bir gün George Bush'u Körfez Savaşı'ndan dolayı yargı önüne çıkarmak isteyebilir. İNGİLTERE Arjantin, savaş gemilerinden birisini batırdığı için suçlayabilir. YUGOSLAVYA Slobodan Miloseviç 'in hâlâ neden yargı önüne çıkanlmadığı, sırnnı koruyor. PİNOCHET DAVASI TARlHt BİR ÖRNEK OLDU Uluslararası ceza hukukuna doğruEski Şili diktatörü Augusto Pinoc- het'nin tngiliz yargıçlar tarafindan yar- gılanmasına karar verihnesi, dünyada bir zamandır sürmekte olan bir tartış- mayı halka indirdi: Yeni biruluslararası ceza hukukuna doğru mu gidiyoruz? Almanya'da yayımlanan haftalık Die Zeit gazetesi, uluslararası hukuk uzma- nı KaiAmbosıle davanın yankılan üze- rine görüştü. Ambos aynı zamanda. uluslararası cezayasasının statüsününbe- lirlenmesi görüşmelerinde Almanya'yı temsil eden delegasyonda yer alıyor. - İngiliz yargıçlann karanndan son- ra diktatörler. yasalardan, eskisinden daha rru çok korkmak durumunda? En azından eski diktatörler. Pinochet davası şimdiden örnek bir vaka oluştu- ruyor. - Neden sadece emekhler? Görev başmda bulunan diktatör, es- kiden olduğu gibi dokunulmazlıklarla korunuyor. Bu, yargıçlann karannda da belirtiliyor. Devletlerin işlevlerini devamettirmeleri gerekiyor. Oysa bu ar- güman, eski diktatörler için işlerliğini yitiriyor. Şili'deişler Pinochet olmadan daha iyi yürüyor. - Bu karardan sonra dünyadaki dik- tatörier,koinıkiannaeskisinden daha mı fazla >apışacaklar? Sanmıyorum. Şimdikinden daha faz- la kalamazlar. Diktatörler, genelde kol- tuklanndan gönüllü inmezler. Çoğun- lukla kitleler tarafindan indirilirler. Bu konuda hiçbir şey değişmeyecek. - Eskidevietbaşkanlannm uyguladık- lan insan haklanihlallerininpeşinedüş- mek sizceakdcı bir tutum mu? Veinsan haklanna hizmet eder mi? Durumdan duruma değişir. Güney Afrika'daki Gerçekkomisyonu gibi bir ülkede banşa ve uzlaşmaya hizmet eden kurumlar oluşturulmuşsa dışandan ya- pılacak bir müdahale yarar yerine za- rar getirebilir. - Baöb >argıçiar, başka devletieri ve yöneticileriyargılama hakkını nereden alıyorlar? Bu devletlerde işlenen insan haklan ihlallerinin cezasız kalmasından. tnsan haklan kavramı artık çok geniş kap- samlı. Her devletin izlemesi gereken ceza ve yargılama yükümlülükleri var. Eğerbu devletler yükümlülüklerini ye- rine getirmiyorlarsa başka devletlerin bu insan haklan ihlallerini yargılama hak- kı var. - Eski ABDDevietBaşkanı Bush, bir Arap ülkesine yapacağı gezkk, Irak sa- vası sırasmdaki insanhaklanihlaUerin- den dola>ı yargı önüne çıkanfanaktan korkmalımı? Bu bir hıpotez. -ArnatstismarediMigitakdirdegide- ceği yeri gösteriyor. Öncelıkle ingiliz yargıçlann karan- ıun neyi ve kimi kapsadığrnı inceleme- liyiz. işkence ve adam kaçırma gibi en ağır suçlan kapsıyor. Bu konuda ulus- lararası anlaşmalar bulunuyor. Ve ka- rar da bu anlaşmalara dayandınhyor. Eğer konu işkence ve kayıplar ise bu konuda tabii her eski deviet yöneticisi- ninyargılanmasından yanayım. Batılı- lar da buna dahil. Ancak Bush hipote- zi bu konuyla karşılaştınlamaz. - Pinochet davasuuo, bir dünya ceza yasasımn oluşturulması yönnnde nasıl bir etkisi olabilir? Dokunuhnazlıklann sınırlanması ko- nusu, Roma'da geçen yaz taslak çahş- ması hazırlanan dokümanda da bulunu- yor. Bu durumda karar, uluslararası mahkemeler düşüncesini ve bazı hare- ketlerin cezasız kalmasına izin veril- memesi gerektiği düşüncesini destek- liyor. Bu düşünceyi ciddiye alan dev- letler, anlaşmayı en kısa zamanda onay- lamalılar. Pinochet rejimi sırasında Şili'de 3 bin İdşi öldürüldü.