Katalog

SAYFA CUMHURİYET 8MAYIS 1995 PA2ARTESİ 10 DIŞ HABERLER Almanya'nm teslim oluşunun 50. yıldönümü kutlanıyor-2 Rıısyaıını dOnnıı ahmdald halda• 2.Dünya Savaşı'mn sonu yakyaşırken, Türkıye çok ciddi bir sorunla karşı karşıya kalıyordu. Moskova 19 Mart 1945'te Boğazlann ortak savunulmasını öneriyor ve Kars'la Ardahan üzerinde hak iddıa edıyordu. EDİPEMÎLÖYMEN Avrupa da savaşın sonu gelırken 19 Mart 1945tanhı, Türkıye'nın, Batı ıt- tıfakı ıçınde yer almasının kaçınıl- mazlığinı vurgulayan çok önemlı bır gûn Çunkü Sovyetler Bırlığı'nın. Turkıye'nın Kars. Ardahan ve Art- vın'ı "geriistedjğj" ve Boğazlann da "ortak savunmasından" soz ertığı gûn Sovyetler Bırlığı ıle 17 Aralık 1925'te ımzalanan Tarafsızlık Ant- laşması'nı Sovyetler'ın tek yanlı ola- rak feshetmeye karar verdıklennı açıkladıklan gün Antlaşmanın sûresı bıttıkçe uzatı- lıyordu Ancak Moskova Büyükelçı- sı SeBm Sarper, ıkı ay ızınle Turkı- ye'ye donmek ûzere Moskova'dan aynlırken Dışışlen Bakanı Molotov'u ziyaret ettığınde, antlaşmanın uzarıl- mayacagı kendısıne sozlu olarak ıfa- de edılmıştı Süre 7 Kasım 1945'te doluyordu Bu sorun, Mutteflkler arasında Sovyetler Bırfığı'ne karşı soğukluk ve guvensızlığın ıyıce arttıği bır sıra- da ortaya çıktı Almanya'nm yenıl- mesıne dogru, "ortakhk, daha öküz ölmeden aynimıştL" Sovyetier'in istekleri Moskova'nın taleplen zaman ıçın- de lyıce anlaşıldı Dışışlen Bakanı Molotov'un, Türkıye Büyukelçısı'ne şöyle dedığı aktanlır "Sovyrtdostiu- ğunu kazanmak, ona layık obnak mumkundur. 4jıcakbunııniçinewe- la 1918'de harpten çok zayrf çıkugımız esnada bizden aklığınız doğu vilayet- lerini bize geri vermenız, Boğazlarda da bizeüslenme imkânını hanriama- nxz lazjmdır." Cumhunyet gazetesının 24 Mart 1945 tanhlı say ısında şöyle bır haber var "tngiliz basuu, 'Boğazlar, lngıl- tere'nın emnıyet bolgesıne dahıldır Bu bolgede vuku bulacak tek taraflı hareket tngılız-Rus munasebetlenn- de vahım netıceler dogurabılır' diye yazıyordu." San Francısco Konferansı'nın ka- panmasını ızleyen dönemde Türk Dı- şışlen, Sovyetler'ın 1921 Kars Ant- Sovyet askerieri, bombardımanlardan enkaz haline geimiş olan Beriin'de bir binanm ûzerine orak çekiçli bayrağı çekerek, zaferi ilan edi>oriar. laşması'nı yenıden kaleme alma ta- leplennı tek başına karşılamak zo- runda kaldı Antlaşmanın uzatılma- sını sağlamak amacıyla yapılan go- ruşmelerde Türkıye tek başınaydı Pazarlık sırasında Moskova'ya ıttı- fakbıleonenldığıbılmır Aynca 1942 yılında Almanya'nm Ankara Buyü- kelçısı Franz von Papen'e Ankara da başansız suıkast gınşımınde bulunup yakalanan ıkı Rus'un cezaevınden salıvenlmesıne Türkıye nza gostenr Savaş sırasında Alman ordulanna ka- tılan sonra Turkjye'ye sığınan Turk kökenh Sovvetuyruklulann ıadesîne de nza gostenr Bu kışılenn daha sı- nırda ıadelen sırasında orada ıdam edıldıklen de bılınır Sovyetler'ın toprak ve us taleple- nyle başlayan sürecı ıncelemek bu yazının çerçevesını aşar Ancak. sa- vaşın son gunu Türiaye'nın uzenne çöken bu kâbusun nasıl gelıştıgını. donemın unlugazetecılennden Asun Us (1884-1967) bugünun Türkçesıy- le şöyle anlatıyor Asım Us'un tanıkhğı "9 Temmuz 1945. Başbakan Şük- rü Saracoğiu, parti grubu toplanb- sında genel durum hakkında açıkla- ma yapmış \e desteklenmiştir. Bu bil- giye gore Ruslann onerisi uzenne İn- giltere, Moskova'da girişunde bulun- muşrur. Şimdiye kadar Turkiye hak- kında Rus niyetieri hakkında hıçbır şey konuşulmamışken onerilerin ne- reden çıküğı sorulmuşrur. Aynca Amerika hukümeti 3 maddeük bir gi- rişim yapmıştır. Binncı maddede Turkiye ile Rusya'nm bu savaşta hiz- metleri ovulmuş, ikinci maddede ara- lannda anlaşmalan temennı olun- muş, uçiıncu maddede Amerika'mn. banşın bo/ulnıasına kay ıtsı/ kalama- vacağı beürtılmıştır. Amenka'nın \n- kara elçısk Turkıve'nin bir kanş top- rak terk etmesinin L çuncu Dum a Sa- vaşı'nı kaçınılmaz kılacağını soyle- miştir. (Moskova Buyukelçisi) Selim Sarper'in gönışüne gore Mosko- va'nın dilı altında sovlemek istedigi bir sey vardır. Onun tahmınine gore bu.Turkhc'nin Pölonva, Çekoslovak- ya, Yugosİavya, Romanya gibi Rusya ile bir ittifak yapmasıdır. Boyle bir it- tifak Turkiye'nin İngjitere ile olan it- tifakını hiçe indirir. Hukümet, Rus onerileri karşısında yalnız kalmış ol- sa, hatta İngiltere ve \merika tarafın- dan desteklenmemiş bulunsa bile, si- lahla kendısınisavunacağuıı kesinola- rak bildırmıştir." Batınınkorumasıaltında » Sovyetler'ın toprak \e üs taleplen 17 Temmuz-2 Ağustos 1945 te Pots- dam'da(Berlın) ABD Sovyetler. In- gıltere lıderlennın doruk toplantısın- da da gundeme geldı ABD Başkanı Truman. sorunun ancak Bırleşmış Mılletler'deelealınabıleceğınısoyle- yerek Sovvet lıden Stalın'ic BM'yı karşı karşı>a getırme tehdıdını ıma ettı Daha sonra Londra'da 11 Eylul 1945'te bır arava gelen ABD. İngil- tere Fransa Sovvetler ve Çın dışış- lerı bakanlan doruğunda da konu ele alındı Gazetecı ^sim Us şunlan ya- zıyor -Rusya. diiinin athndakj bak- la\ı çıkartti. Rusya'nm ıstegı sadece Turkıve ıle ılgılıolan Boğa/lar'da us- tunluk almak davası değildir. Akde- ni/ ve Kızıldenı/'de usler alarak, bir taraftan Atiantık. diğertaraftan Hint Okyanusu'na çıkmaktır. Rusya'nm bu isteğı İngiltere'nın Akdeniz ve Kı- zıldeniz'deki çıkarlanna taban taba- na zıttır. \merika ve İngiltere, hiçbir zaman tek başına Boğazlar üzerinde Ruslann us kurmalanna izin verme- yeceklerdir." Eylul 1945 e kadarJaponya'ya ıkı atom bombası atılmı> ve savaş Uzak Doğu'da da bıtmıştı Amenka, elın- dekı atom sılahı ıle tektı Bu yazının artık kapsamı dışma çıkan gelışme- len tek bır cumle ıle bağlarsak. Ame- nka Türkıye yı Sovyetler'e karşı ko- ruyacağını artık herkesm bıldığıjes- tıyle gosterdı Mıssoun savaş gemı- sı. Türkıye nın olen VVashıngton Bu- yukelçısı Munir Ertegun'un cenaze- sını Istanbul agetırdı(5Nısan 1946) Başbakan Saracoğiu nun Amen- kalı gazetecılere verdığı demecm son paragrafı, (bugunun Turçesıyle) Tur- kıye'nın 19Wda Ingıltere ıle vaptıgı ıttıfak ardından yenı muttefığının kım olacaguıı göstenyor "Çözüle- cek her sorunda Turk ulusunun ve hukumetinin Vmerika'nın oluştura- cağı saflann içinde bulunmak ve bu- yuk davaya yardımı dokunmak için yanı başuıızda bulunacağından emin olunuz." Savaş biterken başlayan demokratîkleşıne süreciSavaş bundan 50 yıl önce şu gunlerde Avrupa'da biterken, Türkıye'de ıç sıyaset, artık çok partılı duzene geçme belırtılenyle yukluydu Her ne ka- dar, Demokrat Partı'nın resmen kuruluşu 1946 Ocak ayındaysa da, Demokrat Partı'ye doğru gı- dışın kıpırdanmalanna Cumhunyet Halk Partısı ıçınde tanık olunuyordu Eskı Başbakan Izmır mıl- letvekılı Celal Bayar. Aydın mılletvekılı Adnan Menderes Kars mılletvekılı Fuad Köprülü ve lçel mılletvekılı Refik Koraltan çevTesınde olu- şan muhalefete katılanlar, Mayıs-Aralık 1945 do- nemınde Demokrat Partı 'nın çekırdeğını oluştur- du Partının kuruluşu ıse 7 Ocak 1946'dır Savaştan sonra Turkıye'nın de artık çok partılı duzene geçmesı gerektığını çagnştıran ılk sozle- n, Cumhurbaşkanı Ismet tnönü. 19 Mayıs 1945'te Gençlık ve Spor Bayramı konuşmasında soylemıştı (Bugünun Turkçesıyle) "Ülke- mizin siyasi yonetimi, Cumhuriyetle kurulan halk yonetımınin her yonde ikriemeleri ve kosullanyla surecektir. Savaş donemlerinin üitiyatlı onlemleri gerekli lulan daıiıklan kalktıkça. ulkenin siyaset ve fıkir yaşamında demokrasi ilketeri daha geniş ölçıide hıiküm surecektir.^ Büyük Meclis'in şimdiye kadar parlak bicimde isbat ettiği gerçek, haiky one- timin. ulkeyi ozgur duşüncetere ve ozgürlük yaşamına aJıştınp eriştirmesi vegeçmişteolan otonteryonetimlerden daha guçlu olarak va- tanda anarşiyi ve sozu ayağa duşurmcyı kal- dırması ohnuştur. Buyuk Mecüs, az zaman içinde buvuk devTİmler geçırmiş bir ulkenin, sarsıntılara uğramadan, daha çok ıleriemesi- ni saglayacakür". Toprak reformu Inönu bunlan soyiedığı sırada TBMM'de sıya- sı bakımdan yaşamsal önemde bır yasa tasansı tartışılıyordu Toprak Reformu Sorun, sadece topraksız koylüye toprak dağıtıl- masından ıbaret değıldı Köy Enstıtulen'nı hatır- latır bıçımde, koylunun eğıtılmesı, kredı kolay- lıklan sağlanması gıbı yan etkınlıkler de duşunü- luyordu CHP'dekı buyuk toprak sahıplennın kar- şı çıktığı yasa tasansının Meclıs'te tartışılması sı- rasında Aydın mılletvekılı Adnan Menderes, tasa- nya yönelttığı eleştınlerle dıkkat çektı Aynı haftalarda mmı-butçe goruşmelen de ya- pılıyordu Sadece 7 ayı kapsayan butçenın tartışıl- ması ardından oylamaya geçıldığınde 359 evet, 7 hayır oyu çıktı Dordu daha sonra DP kuruculan olmak üzere, tanınmış uç mılletvekılı daha hayır oyu kullanmıştı Bugun bıle partı dısıplını açısın- dan gürultu kopartabılecek boyle bır davranış, 50 yıl öncekı TBMM'de gorülmuş şey değıldı An- cak, CHP ıçı muhalefetm yoğunlaşmaya başladı- ğının da kanıtıydı Bır yandan partı ıçı muhalefetın demokratık- leşme taleplen artarken. bır yandan da hukümet, bu taleplen onaylarbıçımde, demokratıkJeşme yo- nunde adımlar atıyordu 17 Hazıran 1945'te 6 ıl- de yapılacak mılletvekılı ara seçımlen ıçın CHP, ılk kez merkezden kımseyı aday gostermedı Bu da gorülmuş şey değıldı Anlamı açıktı Adaylar, tıpkı şımdıkı gıbı kendılıklennden ortaya çıkacak- lar ve halktan şımdıkı gıbı oy ısteyeceklerdı Donemın, gazetecı kokenlı mıllervekıllennden Ahmet Faık Barutcu. gelışmeyı şoyle yonımlu- yor u Şu meclisi bir memur meclisi dummundan kurtanp tam bir Millet Meclisi dunununa getir- mek ne kadar gerekli bir şeydir. Memurdan da milletvekili olmau ama serbest secim yöntemiy le." CHP ıçınde demokratıkleşme yonunde fikırler knstalleşırken, Bayar-Menderes-Koprulu-Koral- urıvet OcnoknsiriBogttBInttflmıVeriyor tanıUt reyini atarken ilhanum yıcdımnrinn al ve gttvendkini teç tan tarafmdan partı tuzuğunun değiştınlmesı yo- nünde bıronerge venldı Partı Genel Yonetım Ku- rulu'na venlen onergede ana tema. partının daha demokratık bır yapıya kavuşturulmasıydı ülusal egemenlık ılkesı tam olarak uygulanmalıydı Bu, 1921 Anayasası'nadonuşlesağlanabılırdı Oner- genın, partının lıberalleşhnlmesınden çok, ayn bır partı kurmak ıçın vesıle sayıldığı, bazı yorumcu- îar tarafmdan ılen surulmuştur Demokrasi tanhımıze "Dörflö Takrir"dıye ge- çen onerge 12 Hazıran 1945'de Genel Yonetım Kurulu'nda 7 saat tartışıldı ama kabul gormedı Başbakan Şukrü Saracoglu goruşunu şöyle açık- ladı "Arkadaşlanmızın amacı madem ki sadece Anayasamıza uygun olmavan bazı kanunlann ve bir de Parti Tuzuğumuzun bazı hukumlerinın de- ğiştirilmesıdir, bunlann kendilenne ozgu vollan vardır. Mecliste onerirler. Kurultavda onerirler. Partiden aynlmak istemediklerine gore onergele- rini geri alsınlar. Butunuyle arkadaşca ve hep bir- Hkte tam bir uvum içindeyolumuza devam edelim." Ancakönerge gen alınmadı Oylandı ve reddedıl- dı Böylece, DP'nın kurucusu olacak dort mıllet- vekılı ıle partı arasındakı ılışkı kopma noktasına geldı Muhalıfler eleştınlennı, Zekeriya ve Sabiha Sertel'ın yonetımındekı Tan gazetesı ıle Ahmet Emin Yabnan'ın Vatan gazetelennde yazdıklan makalelere taşımaya başladılar Bu ıkı gazete de ıktıdara muhalıftı Tan, rejım değışıklığı ısteklen- nı israrla savunan, savaş yıllannda 6 kez kapatılan bırgazeteydı Vatan ıse 8 kere kapatılmıştı Partiden ihraç Ve sonuç Bu gazetelere yazı yazarak partı dı- sıplınını bozduklan gerekçesıyle 21 Eylul'de Men- deres ve Koprulu partiden çıİcartıldı Bayar. partı uyelığını korumak şartıyla27 Eylul'demıllet- vekıllığınden ıstıfa ettı 1 Kasım'daTBMM'nınyasamayılınabaş- lama konuşmasında Inonu (bugunun Turkçe- sıyle) şöyle dıyordu "Bizim tek eksiğim tz.hu- kumet partisinin karşısuıda bir parti bulun- nıamasıdır. Bu yoJda ülkede geçmış deneyim- ler vardır. Hatta iktidarda bulunanlar tarafm- dan teşvikolunarak girişilmiştir. Iki defa ulke- de oluşan tepkiler karşısında girişimin başan- lı olamaması bir taühsizliktir. Fakat ulkenin gereksinimleri nedenhle ozgfirlûk ve demok- rasi havasınm doğal bıçimde işlemesı savesin- de başka siyasi partinin de kurulması mum- kun olacaknr." CHP'dekı muhalıflerden Koraltan da yıne Vatan gazetesmdekı bır makalesmden oturu 27 Kasım'da partiden çıkartıldı 1 Aralık 1945 tanhınde Bayar. CHP'den de ıstıfa ettığını, ye- nı bır partı kurmak ıçın gınşımlere başladık- lannı açıkladı Gazetecı-yazar Metın Toker, "Tek Partiden Çok Paıtiye" adlı kıtabında Bayar'ın. partısını kurduk- tan sonra Inonu ıle Cankay a Koşkü'nde ılk goruş- mesını şoyle anlatır Bayar, yenı partısının programı elınde, Canka- ya'yaçıktı Partının rozetı de hazırlanmıştı Bayar onu da getınyordu DP rozetı uzenndekı şakalaş- malanndan sonra Bayar, "Paşam bunu da yaka- nızda gormek bize şeref verecektir," dedı" Ino- nu programı aldı ve sordu "Terakkiperverlerde olduğu gibi, 'ıtıkadı dınıyeye bız nayetkanz' di- ye bır madde var mı?" Celal Bayar 'Hayır Paşam. Laikliğin dinsiz- lik olmadığı var," dedı "Zıyanı yok Koy Enstıtulenyle ılkokul sefer- berlığıyle uğraşacak mısınızr ' "Hayır." "Dış polıhkada aynlık var mı9 " "Yok" "O halde tamam " Bertin'e giren mutteflkler zaferi kutlarken vaşlı bir Vlman. başkentin manzarası karşısında acı içinde duşunuyor.