Catalog

SAYFA CUMHURİYET 9ŞUBAT1993SAU 8 DKHABERLER IraiL,Lstikıarsızlık ihraç ediyor SUNU5 ışHaberlerServtsi-Başta gazetemızyazanUğur Mumcuolmaküzere. Çetin Emeç. Bahriye Uçok ve Turan Dursun cinayetlerinde Tahran yönetiminin yönlendirilmesinin olduğu yönündekı kuşkular ve bu kuşkulann en yetkih ağızlarca ifade edilmesi. Türkiye-İran ilişkilerinde yenı bir gergınlik başlattı. Hükümet.elindeki belgclcri İranlı yetkililere ilelerek açıklama istedi. Cinayctlerde Iran yönetımmın parmağının olduğunun kesinlik kazanması durumunda ıse iki ülke arasındakı ilışkılcnn ciddi bır kriz yaşayacağı kaçınılmaz görünüvor. Aslında !639 tarihlı Kasr-ı Şirin anlaşmasından 1979 yıhndaki İran İslam Devrimi'ne kadar geçen yaklaşık 350 yıllık dönemde İran'la ılişkilerde önemli bırsıkıntı vasanmadı. Özellıkle cumhunyetin ilk yıllannda iki ülke arasındaki ilişkiler oldukçageüşniş birdüzeydeseyretti Hatta. İran'da modernleşmehareketıni başJatan Rıza Şah Pehlevi'nin reformalannda Atatürk'ün reformlanndan esinlenmesi ve 1934 yıiında Türkiy e'y i ziyaret ederek Mustafa Kemal"Ie kişisel dostluk kurması, bu ıyi ılişkilen pekıştırdı. Rıza Şah Pehlevi'nin oğlu Muhammed Rıza Şah Pehlevi de ilışkılerde aynı çizgide jîötürmeye özen gösterdi. Bu dönemde Iran veTürkiye pek çok bölgesel örgüt!en»rede beraberce yer aldılar hatta başıçeküler. 1979 yıiında İran'da yaşanan İslam De\rimıve ardından iktıdara gelen Humeyni'nın "devnm ihracı" poliükalan, ilişkılerde gerginlığe yol açtı. Ancak Türkıye'nın soğukkanh ve esnek politikası. sorunlann büyümesini engelledi. Günümüzde İran'la Türkiye arasınuaki sorunlar üç temel noktada toplanıyor. Bunlardan ilki, Humeyni rejiminden kaçan ve sayılannın 3 milyonu bulduğu belirtilen Iranlılar'ın İslam yönetimi aJeyhine y ürüttüğü faaliyetler olarak görülüyor. İran'ın buradaki karşı kozu ise. Türkiye dekı Kürt hareketlerine verdiğidestek. Aynca Tahran yönetiminin Türkiye'dekı aşın dina akımlara parasal ve siyasal yardımda bulunması bir başka gerginlik noktası olarak beliriyor. Son olarak da, Ortaasya cumhuriyetlerinde İran ve Türkiye'nin gjrdiği nüfuz kavgası iki ülke arasındaki sorunlann diğer boyutunu oluşturuyor. Sonuçta, bu sorunlardan en önemlisi olarak, Tahran rejiminin Türkiye'deki islam hareketlere verdigı destek ve bazı cinayetlerin arkasında bu ülke yönetiminin gızli ya da açık inisiyatifinin olduğu kuşkusu belırmektedir. Bukuşku, özellıkle yazanmız Mumcu'nun öldürülmesınden sonra gerçekleştirilen kıtlesel gösterilenn tepkısınin odaklaştığı nokta olarak da ortaya çıkmaktadır. Buanlamda, iki ülkeilişkileri günümüzde bır yol aynmına gelmiştir. îslam Devrimi sonrasmda Türkiye-îran ilişkilerinde devresel gerginlikler yaşandı Ânkara Islamcırejime esnekyaklaşb HALUKGERAY -İslam Devrimi sonrasında 1979 yıiında Ayetullah Humeyni İran'da iktidaragddi. Humeyni, İslam Devrimini "ıhraç etmc" politikasını izliyordu. Bu nedenledevrimin ilk yıllannda İran'la ilişkilerde soğukluk yaşandı. Ancak, l980nisanayından sonra İran-Irak arasında Şattülarap su yolunun kullanılması nedeniyle ortaya çıkan anlaşmazlıklar, sıcak savaşa dönüşünce, Türkiye'nin herıkiülkeyledeolan ekonomik ılişkilen büyük bir canlanma gösterdi. Çünkü Türkiye. 1988 yıiında sonaereıı İran-lrak savaşı boyunca "aktif tarafsızlık" politikası uyguladı. Savaşan iki ülke de. ceşitli ihtiyaçlannı en yakında bulunan Türkiye pazanndan karşılamayı tercih ettiler. Humeyni tarafından kontrol edilen Iran radyolannın, modern Türki>e'nın kurucusu Mustafa Kemal Atatürk ve onun laik devrimlerine yönelik saldınlan nedeniyle Ankara ile Tahran arasındaki ilişkiler '•devresel" olarak gcrginlikler yaşadı. Türkiye, İran'ın devrim ihracı çabalannı İran devriminin "gençliğine" verdi ve Tahran'daki istikrarsızlığı arttırmamak icin yüksek sesle tepkı \ermekten kaçındı. İran Başbakanı MirHüseyin Musawi'nın protokoi ilişkilerin gözden geçinlmesıni istedi. Tahran'dan kontrol edilen İran radyolan Türkiye aleyhtan yayınlannı arttırdı. İran'ın Ankara Büyükelçisi Manucher Mottakfyeatten basında yer alan açıklamalar ve Mottaki'nin türban yasağını protestoeden bir Refah Partisi mitıngınc katılması bardağı taşıran son damla oldu. Ankara, Tahran Büyükelçisi Ömer Akbel'i gen çekti. Türkiye, Mottaki'nin de çekilmesı isteğini böyle belli etmeyi tercih etmişti. Hazıran ayınûa Mottaki'nin Türkiye'den aynlması sonrasında, Aİcbel, "Humeyni'nın cenaze lörenine katılmak" gerekcesiyle Tahran Büyükelçiliğı görevine gen döndü. 1989'unşubat-haziran aylannda uç noktaşına ulaşan gergınlik. Humcyni'nin ölümüyleyumuşadı. İran Cumhurbaşkanlığı'na Haşimi Rafsancani'nin gelmesiyle iki ülke arasındaki ilişkiler normal seyrinegeri dönmeyebaşladı. Cumhurbaşkanı Turgut Özal 1990da İran'a giderek Rafsancani ile görüştü. 1991 yıiında CapeasMaleas isimli vcsılah yükJü birgemıye Türkiye tarafından el konulması ılışkileri yeniden gergınleştırdı. Türkıye. gemının PKK'ya silah taşıdığının öğrcnildiğıni ileri sürerken, İran gemmın kendısıne silah taşıdığını iddia ederek, gemınin geri verihnesini istedi. H.umeyni'nin 'devrim ihracı' politikası nedeniyle soğuklaşan ilişkiler, Rafsancani'nin politika değişikliği sonucu normalleşme sürecine girdi. kurallannı hice sayarak Anıtkabiri ziyaret etmeyi reddetmesi bile Ankara tarafından büyük bir tepkiyle karşılanmadı. 1988'de ikişi diplomat dört İran'lmın, İranlı bir muhalifı yurtdışına kaçırmaya çalışırken yakalanmalan. Türk-İran ilişkıierindekı gerginliğin su yüzüne çıkmasına neden oldu. Ankara. dört İranlı'yı sınırdışı etme karannı verdi. Bu tepkinin bile "ılımlı" olduğuna dikkat çeken diplomatik kaynaklar, Tahran'ın bunu bile anlamayarak. İran'daki bazı Türk diplomatlan kapı dışan ettiğine dikkat çekiyorlar. Bu nedenle başlayan gerginlik, Türkiye'dekı Anayasa Mahkemesi'ninTBMM'nin Türk üniversiıelerindeki kızlannı türban takmalanna izinverenbiryasayı I989'da iptal etmesiyle birlikte, hızla tırmandı. Humeyni, bir açıklama yaparak Türkiye'yi sert bir dille eleştirdi ve Türk halkmı karan protesto etmeye çağırdı. İran parlamentosu. Iran hükümetinden Türkiye ile Geçen yıl ekim ayında Capeas Maieasserbest bırakılana kadar, Ankara-Tahran ilişkilerinde karşı tarafın süreklı "ilişkılenn geliştirilmesineengel" olarak tanındı. 1992yılıiçindePKK'nın saldınlannı İransınınndan sızarak yapması Ankara'nın şikayetlerine neden oldu. Yeniden tırmanmaya başlayan soğukluk Ankara veTahran'da dışışlerı bakanlıklannın çabası sonucu engellendi. İçişleri Bakanı İsmet Sezgin Tahran'a giderek İçişleri Bakanı Abdullah Nuri ile görüştü. Yapılan görüşmelerde. Ortak Güvcnük Komisyonu'nun yeniden işletilmesi vcdüzenli aralıklarla toplanması kararlaştırıldı. İran. PKK'yı desteklemediğini açıkladı. 1993 yıiında, ilişkilerin pürüzsüz gitmesi beklenirken, geçen hafta yakalanan teröristlerin İran'da eğitim gördüklerini açıklamalan ve Iran istıhbaratının Türkiye'deki faalıyetlerinin ortaya çıkması ilişkilerde yeni birengel olarak ortaya çıktı. Osmanlı-İran ilişkileri Yüzyülar süren nüfuz çekişmesi Türkiye ile İran arasındaki ilişkiler şah döneminde oldukça iyi sürdü. 1979 yıiında iktidara gelen HiHneyni'nin 'devrim ihracı' politikası, iki ülke ilişkilerinde sorunlu bir dönem başlattı. ışHaberter Servisi- Osmanlı döneminde İran'la ilişkiler, 1639tarihli Kasr-ı Şınn anlaşmasına kadar, ardı arkası kesilmeyen savaşlar ve nüfuzçaüşmalan bıçiminde süregelmiştır. Aynı coğrafyayı paylaşan iki devlet, aynı alanlara doğru genişlemeye çalışmış bunun sonucu olarak da sürekli çatışmalar yaşanmışür. Osmanlı yöneümı ile Iran arasındaki ilk ibşki, 1501 yıiında Şah İsmaıl'in, Tebriz'i Akkoyunlular'dan alarak. kendisine taraftar olanlann Erdebil'i rahatça ziyaret etmelerine izin verilmesi ıçın Osmanlı devletıne başvurması ile başladı. Ancak verilen, izin sonucu Safaviler'in ve Şiılı&n Osmanlı topraklan üzenndekı etkisi hızla artmaya başladı. SultaıtSelim, 1512yılındatahta oturunca, Anadolu'daki şah taraftarlaiinıortadan <> >->^' kaldırmakveîran,üzerjrie '- sefere çıkarak Safavi sörumı çözmek üzere orduyu topladı. Iran ve Osmanlı ordulan 1514 yıiında Çaldıran ovasında karşı karşıya geldiler. Osmanlı ordusu savaşı kazandı. Sultan Selim. Tebriz'e kadar ilerledi. 1529 yıiında Bağdat valisinin Tahmasp banş istedi 29Mayıs 1955 yıiında Amasya antlaşması, Osmanh'nın istedıği koşullarda. imzalandı. 1576 yıiında Tahmasp'ın ölümü üzerine İran'da büyük bir iç kargaşa yaşanmaya başlandı. Bundan yararlanmak isteyen Osmanlı 1578 yılında Lala Mustafa Paşa komutasında İran'a sefer düzenledi. 1583 yıiında iki ordu Bilasa meydan bavaşı yapıldı. İran ordusu geri çekildi ve Osmanlı ordusu iran'a gırdi. 1590 yıiında iki devlet arasında İstanbul anlaşması imzalandı. Banş ancak 13 yıl sürdü. 1603 yıiında İran ordulan Tebriz'e saldınnca yeniden savaş başladı. İran ordusu Tebnz'i ele geçirdikten sonra Güney Azerbaycan ve Nahçıvan'ı da aldı. 1612 yılma kadar çeşitli cephelerde süren İran-Osmanlı savaşlan, o yıl İstanbuPda imzalanan bir anlaşmayla bitti. Ancak 1615 yıiında Osmanlı ordusu, İran'ın banş koşullanna uymadığı gerekcesiyle yeniden bu ülkeye savaş ilan ettı. 1618'deyapılan bir anlaşma ile ara verilen savaşlara 1622 yıiında yeniden başlandı. 17 yıl süren savaşlar sonunda 1639 yıhnda Kasr-ı Şirin anlaşması imzalandı. 1647 yıiında Kasr-ı Şirin anlaşması A.vnı coğrafyayı paylaşan iki devlet, yüzyıllarca birbirleriyle savaştılar. Osmanlı ve İran arasındaki ilişkiler hep nüfuz çekişmesi olarak sürdü. Musul'u Osmanlı toprakJanna kattığını ilan etmesi ile gerginleşen ilişkiler sonnıcu, devrih şahı Tahmasp büyük bir ordu ile Bağdat'a geldı. Bunun üzerine Osmanlı İran'a yeniden savayşaçtı. 1534 yıiında Kanuni Sultan Süleyman ordusuy la Tebriz'e geldi. Kanuni kısa bir süre Tebriz'de kaldıktan sonra Bağdat'a çekildi. Ancak, Osmanlı ordusunun gen çekilmesi üzenne Şah Tahmasp. Azerbaycan'ı ışgal etti ve Van'ı kuşattı. Bunun üzerine Kanuni komutasında Osmanlı ordusu üçüncü kez Tebriz'e girdi. Osmanlı ve Iran ordulan 1548'de yeniden karşı karşıya geldiler. Kanuni komutasındaki Osmanlı ordusu, İran sınınnı geçerek Tebriz'i yeniden ele geçirdi. İran yönetiminin sürekli olarak Osmanlı'nın nüfuz alanına gjrmesi ve sınır ıhlalleri yapması sonucu Kanuni 1553'de İran'a üçüncü büyük seferini düzenledi. Ordu önce Halep'e oradanda Erivan'a yürüdü. 1955yılınrdaŞah yenilendi. Bu dönemdeiki devletin ilişkileri hiç görülmedığj kadar ıyi seyretti. Ancak. Afganlı Mahmud bın Ü veys'ın ayaklanmasından yararlanmak isteyen Osmanlı, Iran'dan pay kapma gavretıne düştü. 2. Tahmasp ve Nadir Şah dönemlerinde iki dcv let 20 yıla yakm bır süre sa\aşîılar. Savaşm ilk yıllan Osmanh'nın lehine gelışti ancak daha sonra İran ordusu ilerlemeye başladı. Bunun üzenne Osmanlı banş istedi ve 1746 yıhnda Nadir Şah anlaşması imzalandij. Cumhuriyet döneminde de İran'la Türkiye arasında dengeli bir ilişki sürdü. İki ülke arasında 22 Nisan 1926 yıiında Güvenlik ve İşbırliği anlaşması imzalandı. Bu anlaşmayla karşılıklı sınırlar kabul edildı ve saldırmazlık ilkesı benimsendi. 1934 yıünda Rıza Şah Pehlevi'nın Atatürk'ü ziyareti, ilişkileri pekiştirdi. 1937 yıiında Tahran'da imzalanan ve Irak ile Afganıstan'ın da katıldığı Sadabat Paktı bölgesel işbirliğjni hedefliyordu. Ekonomik ilişkilerin temeli tanma dayanıyor. îran, Türkiye'de yatınm yapan İslam ülkeleri arasında birinci sırada yer alıyor Türkiye-îranticari ilişkilerinde gerileme yaşanıyor konomi Servisi - Türkiye'nin İran ile ticari ilişkileri ciderek zayıflıyor. 1984 vel985 yıllannda doruk noktaşına çikan Türk -İrandış ticaret ılişkilen bu tarihten itibaren giderek geriliyor. Türkı>e'ninîran'laolanlican ilişkılerinin temeli tanma dayanıyor. Türkıye İran'a daha çok buğday, bulgur. nohut. yeşıl mercimek, irmik, kuru soğan. peynır, yumurta gibi yiyecckler. canlı kümes hayvanı. sığır. dana ve koyun eti ile ternizlik malzemelen satıjor. İran'dan ısehurma ve fasülye gıbı y iyecekler ile cam, saç levha, beyazçımentogibi malzemeler s>atın alıyor. ANAPdönemi Türkıye'mn 19/9 yıiında sadece 87 mılyon dolar olan İran ile dışlicareti 1. ANAP hükümetı döneminde doruk noktayaçıkıyor. 1981 yıhnda 515 milyon dolar olan ithalat 1983 yıhnda I mılyardolara. 1984 yıiında 1.5milyardolara, 1985 yıhnda ise 1 milyar 265 mılyon dolara yükseliyor. 1981 >ılındı234 milyon dolar olan ihracat rakamı da 1982 yıiında 791 milyon dolara, 1983 yıiında 1 milyar dolara çıkıyor. 1984 yıhnda ihracat 751 milyon dolara inerken 1985 yıhnda yeniden 1 milyar doların üzerine yükseliyor. İlişkilerde son donem 1961 1983 1985 1989 1990 1992 (11 aytık) 514 miyon 834 1 milyar 022 miyon 052 1 ıralyar 264 mtlyon 653 233 ımtyon 475 79 milyon 885 324 miyon 129 ImcatfOMS) 233 mtlyon 693 1 mılyar 087 milyon 716 1 milyar 078 miyon 852 561 mılyon 33 486m«yon9O3 402 mılyon 122 Böylece İran-Türkive ıkili ticaret hacmi, 1985 yıhnda 2 milyardolan aşıyor. İran, Pakıstanve Türkıye 1985 yıhnda Ekonomik İşbirliği Örgütü'nü (ECO) oluşturuyorlar. ECO. Şah yönetimi sırasında aktif olarak ışletilemeyen Bölgesel Kalkınma ve İşbirliği Örgütü'nün (RCD) yerini alıyor. 1986yılındada İranve Türkıye yaklaşık 5 milyar dolar tutacak olan bir hampetrol anlaşması ıçın ön anlaşma yapıyorlar. İran'ın Kuzistan bölgesinden Avrupa'ya doğalgaz taşınması için de iki ülke başkentleri arasında görüşmeler yapılıyor. Her iki projede. yaşanan siyasi gerginlikler ve İran-Irak savaşının 1988 yıiında sona ermesini izleyen göreceli ticari durgunluk nedeniyle gerçekleşemiyor. 1989sonrası 1989 yılından itibaren ıse dış ticaret rakamlan sürekli genlemegösteriyor. 1989 yıhnda 561 milyon dolar olan ıhracat rakamı 1992yılının 11. ayının sonunda 402 mılyon dolara inmişdurumda. Öte yandan İran, yatınm izni alan İslam ülkeleri arasında ilk sırada yer alıyor. 1989yılında Yabancı Sermaye Dairesi tarafından İran'a verilen izin sayısı 47. Bu sayı 1990yıiında 37>e 1991 yilında ıse 2_8'e düşüyor. Bu düşüşe rağmen, jran Türkiye'ye yatınm yapan İslam ülkelen arasında ilk sırada yer alıyor. İran'ıSuriye. Suudı Ârabıstan ve Lübnan ızlivor.