Katalog

CUMARTESI 10 4/7/07 15:11 Page 1 CUMARTESİ EKİ 10 CMYK 10 7 TEMMUZ 2007 CUMARTESİ Osmanlı Neden Geri Kaldı? (III) rih Ta Geç kalan reformlar O smanlının geri kalışını irdelerken netleşmemiz gereken önemli bir öğe de, Osmanlının dünya egemeni olduğu dönemdeki “üstünlüğünün” anlamıdır. Çünkü bu üstünlük döneminde, Osmanlının üretim ilişkileri düzleminde de ileri olduğu inancı yaygındır. Oysa Osmanlıyı egemen yapan öğe, daha ileri üretim ilişkilerine geçen dünyanın yaşadığı çözülme döneminde, eski üretim ilişkilerinin mümkün kıldığı merkezi yapıydı. Osmanlı devleti, fetih ve talanı taüzere sıkı denetimli bir topERDOĞAN mamlamak rak ve ticaret düzeni üzerine oturmuştu. Tıpkı eski Bizans, Sasani, Abbasi, AYDIN Selçuklu vb. imparatorluklar gibi. Ne ki onlar kendi çağlarının imparatorluklarıydı. Oysa 16. yüzyıl dünyasında köprülerin altından çok sular geçmiş, bunun sonucunda Osmanlı, üretim ilişkileri anlamında çağının gerisine düşmüştü. Ne ki karşı taraf Onun hakkından gelecek askeri sıçramayı yapamadığı müddetçe, Osmanlı siyaseten üstün kalacaktı. Yani bu üstünlük, üretici güçlerin gelişim düzeyi anlamında bir üstünlük değildi. Aksine üretici güçler düzleminde O, bir önceki dönemin dünyasını temsil ediyordu. Ancak üretici güçler düzeyindeki bu geri konumu, Ona merkezidespotik bir yapı, etkin bir askeri aygıt, dolayısıyla talan ve egemenliğini yayma avantajı anlamında üstünlük sağlıyordu. Özetle başkalarının birikimlerine el koyan (fetih) ve egemenlik alanındaki üretici güçleri, merkezin ihtiyaçlarına göre ağır bir denetim altında tutan bir düzen ile karşı karşıyayız. Bu düzen, talan gelirlerinde bir kesinti olmadığı müddetçe topluma görece bir adalet ve istikrar ortamı sunuyordu; bununla birlikte onun ‘üstünlüğü’ üretken bir üstünlük olmadığı için tarihin gelişiminin önünde engel olup, ömrü de askeri üstünlüğünü sürdürebilmesiyle orantılıydı. Hıristiyanlık hem İslamlık dünyasında devletin başında Tanrının gölgesi veya vekili bulunur; sınıflarından iğdiş edilmiş sivillerle askerler ve din adamları tarafından ‘esnaf’, yani o zamanki anlayışla toplumsal sınıflar (reaya, zanaat ve ticaret erbabı) yönetilirdi. Bu sınıflar birtakım mertebelenmiş tabakalardı. Her birinin yeri dünya düzeninde belli ve değişmezdi. Değişme daima bozulma alameti idi” (N. Berkes, age, s.9). “Ortaçağ anlayışında devlet idaresi, toplum sınıflarını oldukları yerde tutacak, toplum yapısının değişmesini engelleyecek tedbirler almak demekti. Bu anlayışta toplumun değişmesi ‘bozulma’, anarşi sayılırdı. Eski Osmanlı yazarları değişmeye ‘ihtilal’ derler, bundan kaçınılması için devlet adamlarına nasihatler verirlerdi.” (N. Berkes, age, s.13) “EY ALEMİ İSLAMI EZEN, İNLETEN ALLAH”! 19. yüzyıla gelirken Osmanlı gerilemesinin asli nedeninin ekonomik olduğu, bunu ise mevcut siyasal sistemin sağladığı, dolayısıyla değişimin kaçınılmazlığı yavaş yavaş anlaşılmaya başlanacaktı. Bu bağlamda 19. yy’da reformlarla durumu değiştirmek ve toplumsal enerjiyi harekete geçirmek yönelimlerine girilecekti; ama artık geç kalınmıştı. Geriye getirilemez zamanın, kayıpların, çürümenin kaybettirdikleri nedeniyle değişim (Tanzimat), kaçınılmaz bir şekilde bağımlılaşmayla birlikte gelişecekti. “Eski günlere dönmenin artık olasılığı kalmadığı; tersine devletin hem ekonomik hem de siyaset bakımından çökme ya da dağılma haline geçtiği anlaşıldığı sıralarda zar zor, belli belirsiz yeni bir fikir doğmaya başladı. Avrupa dünyasında yeni bir uygarlığın doğmakta olduğu seziliyor, buna uymak gerektiği, yapılacak reformların buna uyması zorunluluğu kabul ediliyordu” (N. Berkes, age, s.10) Ne ki farkına varmak ile gerekli değişimi gerçekleştirmek aynı anlama gelmiyordu. Eski, yani geleneksel yapı ve ilişkiler ekonomik ve siyasal düzlemde kolay değiştirilemez bir güce sahipti. Onlardan beslenen, onlar sayesinde iktidar edenler, kalkınmak için zorunlu değişimin önünü bizzat tıkıyorlardı. Üstelik yüzyıllardır sürdürülen “gâvur”, “kâfir”, “Frenk” koşullandırmalı küçümseme ve dışlama, Batının önyargısız izlenip anlaşılabilmesi için gerekli olan iç toplumsal desteği de olanaksızlaştırıyordu. Kriz ve yenilgilerde kendisinden sürekli yardım dilenen, dua edilen, koruma istenen Tanrı’dan da bu konuda en küçük bir destek gelmiyordu. Nitekim Ziya Paşa’nın; “Diyarı küfrü gezdim, beldeler, kâşâneler gördüm / Dolaştım mülkü İslamı bütün viraneler gördüm” şeklindeki dizelerinde de görüldüğü gibi, “azamet” ve “ihtişam”dan geriye bir şey kalmamıştı. Bu ise dünyaya materyalist bir soğukkanlılıkla bakamayan, İslamcı koşullanmaları aşamayan pek çok aydında travmalar yaratıyordu. Türkİslamcı çevrelerin kendilerine bayrak yaptığı Mehmet Akif Ersoy’un şu dizeleri, işte bu travmanın yansıması olacaktı: Ey bunca zamandır bize te’dip eden Allah Ey âlemi İslamı ezen, inleten Allah, Bizler ki senin va’di ilahine inandık Bizler ki bin üç yüz bu kadar yıl seni andık Bizler ki beşer bir sürü ma’buda (tanrıya) taparken Yıktık o yaman şirki, devirdik ebediyyen Bizler ki birer hamlede evhamı bitirdik Mabedlere ma’budu hakikiyi getirdik Bizler ki senin ismini dünyaya tanıttık Gördükse mükâfatını, Yarab, yeter artık Çektirmediğin hangi elem, hangi ezadır Her anı hayatın bize bir ruzu cezadır (ceza günü) Ecdadımızın kanları seller gibi akmış Maksatları dininle beraber yaşamakmış Evladı da kurban olacakmış bu uğurda Olsun yine lakin bu ışık yoksulu yurda Bir huru nazar yok mu ki baksın bacasından? Bir yıldız ilahi bu ne zulme (karanlık) bu ne zindan ..... e ç YAPISAL FARKIN HANDİKAPI Bu “fütuhat gelirleri ile desteklenen tarım düzeni”, çevresindeki feodal düzenlere göre içerdiği siyasal avantajlara karşın, bu yapısı gereği bilim ve teknoloji üretim kapasitesinden de yoksundu. Dolayısıyla feodal parçalanmışlık içinde birikim ve sıçrama yapan yapılara karşı giderek geri kalmak ve aynı dünyadaki bu ileri üretim yapılarına bağımlılaşmak kaderini bizzat kendisi yaratacaktı. Bir dönem ona üstünlük sağlayan avantajlar dini metinlerle de kutsandığından, ‘bozulma’ ve ‘ihtilal’ olarak karşıladığı her türden değişimi kategorik olarak ezecekti. Fetihlerle başkalarının birikimlerine el koyma avantajı, sanal bir üstünlük yargısı üreterek üretim teknolojisini geliştirme motivasyonu ve yeteneğini de engeller. Bu yapısı gereği üretici sınıflar yerine askerisiyasi ve dini bürokrasiyi yüceltir; yani üretici değil asalak sınıfların süreğen olarak egemen konumda olmasını sağlar. Ülul emr’e (emir sahibine, padişaha) itaati zorunlu kılan (Kur’an, Nisa59) ideolojik aygıt olarak şeriatın Osmanlıdaki şekillenmesi, Ulema ve Vüzera (dini ve siyasal sınıf) dışındaki sınıfları tebaa (kayıtsız şartsız uymakla yükümlü) gören bir şekillenmeye sahipti. Bu düzenin meşruiyeti, hazinenin, askerin, reayanın, her şeyin padişaha ait olduğu (Katip Çelebi) bir eksende şekilleniyordu. Bu düzende zanaatkarlık da, Ahi düzeni içinde ustadan görülenin aynen taklidi ile salt niceliksel bir gelişim gösterirken, ticaretin katı kurallara bağlı denetimi nedeniyle, kendi içinde ve diğer ekonomilerle rekabetle nitelik yükseltme baskısından uzak yaşıyordu. Bunun sonucunda üretim, bırakalım fabrika düzeyini, manifaktür düzeyine bile yükselemeyecekti. Bu bağlamda katı denetim ve değişmezlik ilkesini hayata geçiren Osmanlı düzeni, egemenlik alanlarında sivil toplumun, bilimin ve sanatın yanında başkent dışında şehirleşmenin, rekabetin ve üretim teknolojisinin gelişimini engelleyerek Osmanlının nitelik sel gelişme şansını olanaksızlaştırıyordu. Bu yapı farkından dolayı Osmanlı, ticaret yolları ve savaşlarda elde ettiği vergi, ganimet ve haracı üretimin nitelik artışına temel yapamazken, henüz bunlardan yoksun, üstelik feodal parçalanma içinde olan Avrupa’da oluşan koşullar, sanayileşmeye alt yapı oluşturacaktı. Yine bu yapı farkı nedeniyle, coğrafi keşiflerle talan edilen altın ve gümüş, Osmanlıdan hammadde çeker, üretimini tahrip eder ve enflasyon artışına neden olurken Avrupa’da üretimi besleyen bir manivelaya dönüşüyordu. Özetle Osmanlı, siyasal üstünlüğüne karşın hammadde ihraç etmek yerine mamul mal üretme yeteneği gösteremeyeceği gibi, kendine akan altın ve gümüşü de, enflasyon yerine zenginleşme faktörüne çeviremeyecekti. TEŞHİS YANLIŞ OLUNCA Osmanlı için tıkanma yüzyılı olacak olan 17. yüzyılda, durumu aşmaya yönelik çabalar geleneksel mantaliteye uygun olacağından, bu tıkanma giderek kangrenleşecekti. Avrupa’nın gelişmesi ve üstünlüğünün nedenlerini çözümleyemeyen, siyasal aklı, toprak düzeni ve güç dengeleri buna uygun olamayan Osmanlı, durumu “bozulma” olarak açıklayacaktı. Yani Osmanlı egemen aygıtı, kalkınma dinamiklerinin teşvik edilmesi gereğini anlayamayacak veya anlasa da kendi iktidarına tehdit görecek, dolayısıyla Rusya veya Japonya’nın gösterdiği feraseti gösteremeyecekti. Onun üretebildiği tek çare, ‘bozulma’ alanlarının tekrar eskiyle değiştirilerek onarılmasıydı. Oysa bozuk olan, tıkanan, küresel gelişmenin dışına düşerek arkaik hal almış olan sistemin bizzat kendisiydi. Yani düzeltilmesi gereken merkezkaç alanlar değil bizzat merkezdi. Ne ki egemen çıkarlar gereği teşhis yanlış olunca, çözüm de, bizzat gelişme dinamiklerini tahrip etmek, kontrol dışına çıkan her gelişmeyi, her itirazı bastırmak olacaktı. Bu durum, “hayatı duran, değişmeyen, değişmemesi gereken bir düzen saymasından kaynaklanıyordu. (Esasen) Ortaçağ düşünüşünün temeli (de) budur. Ona göre varolan düzen (nizamı alem) Tanrı’nın takdir ettiği bir düzendir” (Niyazi Berkes, İkiyüz Yıldır Neden Bocalıyoruz, s.8). Ancak eskiyi geri getirmek de artık mümkün değildi, çünkü eski, yeni dünya ko şullarında, Avrupa’nın kazandığı askeri ve ekonomik performans karşısında dikiş tutma yeteneğini kaybetmişti. Batıda yükselen yeni siyasi egemenlik ve ekonomik yayılma koşullarında, değişim ve atılım için gerekli bilinç ve iradeyi gösterememesinin sonucunda Avrupa’daki parasal ve malsal dolaşımın doğrudan etki alanına giriyor, giderek etkisizleşip bağımlılaşıyordu. Artık Avrupa devletleriyle karşılaşmalarında, karşı tarafın teknolojik atılımlarına bağlı olarak yenilgiler alıyor, ama buna rağmen 17., hatta 18. yüzyılda bile saldırmaya devam ediyordu. Çünkü Osmanlı devlet gelirlerinin üçte biri talan gelirlerince karşılanıyor ve bunu meşrulaştırmak üzere devreye “küfür dünyasını” teslim almaya yönelik İslamcı fetih emirleri giriyordu. Bu bağlamda Avrupa ile, ardı arkası kesilmez savaş eksenli ilişki sürdürüyordu. Özetle elindeki çözüm aracı “çekiç” olan ve bunun dışında çözüm düşünemeyen egemen akıl, sorunlara “çivi” muamelesi yapıyordu. EKONOMİK ZİHNİYET MERDUD Bu süreçte Osmanlıdan mal kaçışı olarak yansıyan Avrupa’nın ekonomik performansı yanında Osmanlının giderek savaş kazanamaz hale gelişi de bütçe açıklarını arttırdıkça arttıracaktı. Gaza akınları parasal katkı yerine yıkım getirmesine karşın Osmanlının çare arayışları hep eskiyi geri getirmeye yönelik önlem ve arayışlarca biçimlenecekti. Ancak bu yaklaşım sorunları çözemeyecekti. Öyle ki IV. Murat’ın, Koçi Bey Risalesi çerçevesinde eski sistemi getirmek amacıyla uyguladığı “kanlı terör rejimi bile para etmedi. Eski sistemi geri getirmek şöyle dursun, ona zıt gelişmeler durmadan sürdü”(N. Berkes, age, s.8). Çünkü sorun, Doğunun ve İslamın koçbaşı Osmanlının, dünyanın değişimine ayak uyduramamasında yatıyordu. Yani sorun değişmekte değil, tersine egemen güç ve ilişkilerin ve onların meşruiyet aracı olan dinsel algının değişememesindeydi. “Ortaçağ Hıristiyan Avrupa’sında olduğu gibi İslam ve Osmanlı ortaçağında da ekonomik zihniyet ‘merdud’ (reddedilen) bir şeydi. Kafalara hakim olan güç din ve gaza düşüncesi idi. Devlet idaresinde güçlü olan din ya da gaza adamları idi; yani ekonomik sınıflar (köylü, işçi, tüccar, esnaf) değildi. Ortaçağ düşünüşünde devleti yöneten kişilerin toplumsal sınıfları temsil eden kimseler olmaması ideal olan bir şeydi. Hem eaydin?cumhuriyet.com.tr