Katalog

Ata'nın kaleminden Cumhuriyet |\/|ERIÇ VELIDEDEOCLU O ' İ yıl önce Ankara'da ekim ayı soluk soluO J . ğa yaşanmakta. yeni bir oluşuma dogru akar gibi bir gidiş, gözle görülüp elle tutulurcasına hissedilmektedir. TBMM Hükumeti'nin Bakanlar Kurulu Başkanı Fethi (Okyar) Bey'dir. Bu göreve Rauf (Orbav) Bey'in istifa etmesiyle Içışlen Bakanı'yken getirilmıştır. Rauf Bey görevi bırakalı iki ay kadar olmuştur. Rauf Bey. Lozan Banş Konferansı sırasında uyuşmazlığa düştüğü Başdelegemız İsmet Paşa'nın tsviçre'den Ankara'ya dönüşünde düzenlenen karşılama törenine katılmak istememiş. "Seçim bölgem Sıvas'a gitmek istiyorum" diye Atatürk'ten izinricaetmişti. SABIT BEY TARTIŞMASI Rauf Bey. isteğınde direnince. Bakanlar Kurulu Başkanlığı'ndan çekilmek zorunda kalmıştı. tşte bu istıfadan sonra Hükümet Başkanlığı görevi Fethı Bey'e venlmiştı. Bu olaylar. 1923 yılı Ağustos ayının başlannda geçer. Ekım ayına vanldığında Meclis" tn bütün gücüyle hükümete yuklendıği görülür. Işte Meclis'in bu tutumunu Atatürk büyük Söy lev" ınde {*) şöy le anlatır "Baylar; çok geçmeden Meclis'te Fethi Bey'in başkanhğındaki Bakanlar Kurulu'na ve özellikle Fethi Bey 'in kendisine karşı iğnemeler ve eleştiriler başladL Anlaşıldığına göre kinıi nıilleryekillerinde bakan olmak istek \ e dileği artmıştı. İşbaşındaki bakanlan beğenmiyorlanh.(.) Fethi Bey; dikkatini ve gücünü Bakanlar Kurulu Başkanlığı görevinde toplayabilmek için. İçişleri Bakanlığı'ndan çekildi. \lne o gün, Meclis îkinci Başkanlığı da Ali Fuat Paşa'nınçekilmeshleboşaldı. (24 Ekim 1923). Bizimle görüşte \e çahşınada uzlaşıp birleşmeyi gerekli görmekstdn bağımsız ve gizii olarak çahşan küçük bir gnıp belirdi. Bu grup temiz yürekli ve haksever gibi görünerek, bütün parti üyelerine kendi görüşlerini benimsetmede başanh olmaya başlam. Örneğin, bir parti toplannsında, İçişleri Bakanlığı'na Erzincan Millervekili Sabit Bey'in ve Meclis îkinci Başkanbğı'na da IstanbuTda bulunan Rauf Bey'in. Meclis 'çe seçihnesini sağladı (25 Ekim 1923). Oysa ben. Sabit Bey'i uygun görmemiştim. Sabit Bey 'in kimi iDerde > ali olarak çalıştınlmış bulunmasınu yeni Türkiye'nin içişlerini >eni koşullaria yönetebileeeğine veterli kanıt sayamnordum. RaufBey 'in de, .Meclis tkinci BaşkanlığVna seçilmesini doğru bulmuyordum. Çünkü RaufBey. daha dün Bakanlar kurulu Başkanı idi. Ne gibi duygulann etkisi altında çahştığından dolayL başbakanhktan çekilmek zorunda bırakıldığı biliniyordu. Buna karşın, onu Meclis'in İkinci Başkan 16 Cumhuriyet 81YIL Atatürk'ün Ismet Inönü'ye Lozan Banş Antlaşması'nı imzalaması için verdiği altın kalem. bir grup, bütün Mecüs'çe kabul olunabilecek ve kamuoyunca ivi karşılanacak adlan içeren bir adav fistesi saptav amıv ordu. Ö/ellikle, bakanlara aday düşünülürken, o denli çok istekli çıkıvordu ki, hcrhangi birini öbürlerine yeğleyerek saptanacak listevi kabul ertirnıekteki güçlük, liste düzenlemekk uğraşanlan umutsuzluğa >e kaygıya düşürdü." COŞKU VE GERİLİM i i ~\7ann cumhuriyet ilan edeceX ğiz.'"tümcesiSÖYLEV'mcoşku ve gerilim yüklü anlaumının en güzel örneklerinden biridir. SÖYLEV'de baştan sona sergüenenyoğun veetkilibiçimde söz söylemenin bu tümcede somuttaşağuuduyumsarinsan. 28Ekimgecesi Çankaya 'da bulunan konuklar oradan erkence ayrüırtar, yalnız İsmet Paşa kalır. O gece boyunca Atatürk ile İsmet Paşa, Cumhuriyet'inilanı için anayasada yapüması gereken değişiklikleri içeren birtasarı hazırlarlar. BUindiğigibibu değişikliğin en önemlileri yönetim biçimiyle Ugili olanlardır. "Türkiye devletinin hükümet biçimi cumhuriyettir" tümcesiyle başlayan yenilikler, cumhurbaşkanı seçimiyle ve cumhurbaşkanının devletin başı olmasını saptamasıyla sürer, ardından başbakanın cumhurbaşkanınca seçileceği, bakanları da başbakanın seçeceği ve oluşan Bakanlar Kurulu 'nu cumhurbaşkanının Meclis 'in oyuna sunacağının belirtilmesiyle noktalanır. Atatürk böylece iki isteğine de ulaşır. İlkiyıllar öncesinde düşlediği cumhuriyet yönetimini yeri ve zamanı geldiği için uygulamaya koyması, öteki de artık başbakanı da bakanları da tek tek Meclis 'in seçme karmaşasına son verilmesL. Ertesigün, 29 Ekim Pazartesi öğleden sonra saat 13.30'da Halk Partisi Genel Kurulu 'nda bu değişiklik tasansı okunup tartışıldı. Saat 18.00 'de de Meclis toplantısında ele alındu Bu tarihsel oturumun sonucunu Atatürk SÖ YLE V'de şöyle anlatır: "Baylar, Medis'çe Cumhuriyet'i kabul kararı 29/30Ekim 1923gecesısaat'20.30'da verüdu On beş dakika sonra, yani 20.45 'te cumhurbaşkanı seçimiyapddı. Durum o gece bütün ülkeye b'ddiHldi ve heryerde, gece yarısmdan sonra, yüz bir kez top atdarak halka duyuruldu. tlk Hükümet 7 İsmet Paşa 'nın kurduğunu ve Meclis Başkanlığı 'na Fethi Bey 'in seçildiğini büiyorsunuzT DuCUM ÇÖZULÜYOR Ne bu grupların soluk almadan yaptıklan çalışmalar, ne de tstanbul basınının başta RaufBey olmak üzere, Bakanlar Kurulu Başkanlıgf na seçileceği umulan kimi kişilerin resimlerini yayımlayarak yapnğı uyarmalar herhangi bir sonuç alınmasını sağlar. Meclis'ın durumunu kurtarmak üzere Ata'nın ortaya koyduğu çözümü kendinden dinleyelim: "28 Ekim günü akşam üzeri toplanö halinde bulunan Parti Yönetim Kurulu beni çağırdı (). Düzenlenen Usteye göz gezdirdim. Bence uv gun olduğunu, ama bu listede adlan bulunan kişiltrin de düşüncelerinin v e kabul edip etmeyeceklerinin soruhnası gerektiğini söv ledim. Bu önerim uygun görüldü. Örneğm, Dışişleri Bakanhğına aday gösterflenYusufKemal(Tengırşenk)Bey'içağırdık. Yüsuf Kemal Bey, bu Usteye girmeyeceğini bildirdL Bundan ve buna benzer başka durumlardan anladım ki. Parti Yönetim Kurulu da kabul edilebilecek kesin bir aday listesi düzenleyememektedir. Yönetim Kurulu üyelerine, gerekenlerle daha çok görüşerek. kesin bir Hste yapmalannı öğütledikten sonra yanlanndan aynldım. Gece olnıuştu. Çankav^'v^ gitmek üzere Meclis'ten av nbrkcn, koridorlarda beni beklemekte olan Kemalettin Sami ve Halit paşalara rastladım. Ali Fuat Paşa, Ankara'dan aynhrken bunlann Ankara'ya geldiklerini o günkü gazetede de okumuştum. Daha kendileriyle görüşmemiştim. Benimle görüşmek için o zaman a değin orada bekledikleri n i anlayınca akşam yemeğine gelmelerini Milli Savunma Bakanı Kâzım Paşa'ya söylettim. İsmet Paşa ile Kâzım Paşa'ya ve Fethi Bey'e de Çankaya'ya benimle büiikte gelmelerini söyledim. Çankava'ya vannca. orada beni görmek üzere gelmiş olan Rize milletveküı Fuat, Afyonkarahisar milletvekili Ruşen Eşref (Ünaydın) beylere rastladım. Onlan da yemeğe ahkov dum. Yemekyenirken 'Yann cumhuriyet ilan edeceğiz!' dedim. Orada bulunan arkadaşlar, hemen düşüncemi benimsediler. \emegi bıraktık. O dakikadan başlayamk izlenecekv öntem için kısa bir program düzenledim ve arkadaşlan görev lendirdim." (*) Almtılar SÖYLEVin, Türk Dil Kurumu tarafından 1963 yılında yapılan basımmdan aktanlmıştır. T ürkiye Devleti'nin hükümet biçimi cumhuriyettir tümcesiyle başlayan yenilikler, cumhurbaşkanı seçimiyle ve cumhurbaşkanının devletin başı olmasını saptamasıyla sürer, ardından başbakanın cumhurbaşkanınca seçileceği, bakanları da başbakanın seçeceği ve oluşan Bakanlar Kurulu'nu cumhurbaşkanının Meclis'in oyuna sunacağının belirtilmesiyle noktalanır. hğı'na getirmekle, bütün Meclis'in onun görüşüne kahldığını: yani bütün Meclis'in Lozan Banş AnrJaşması'ru yapan ve Bakanlar Kunılu'nda Dışişleri Bakanı olarak bulunan İsmet Paşa'ya karşı olduğunu göstermek amacı güdülüyordu(.). Fethi Bey ve arkadaşlan hükümet işlerini rahatça yapamayacak bir duruma getirildi (...). Bakanlar Kurulu çalışmalannın her gün temelsiz birtakım nedenlerle çığnndan çıkanldığı kanısına vardıktan sonra, uygulamak için sırasmı beklediğinı bir tasannın uygulama zamanal nının geldiği yargısına varmıştım (...). Gerek Bakanlar Kurulu Başkanı Fethi Bey 'in. gerek öbür bakanlann çekilmeleri zamanının geldiğini ve bunun gerekli olduğunu ileri sürdüm. Yeni Bakanlar Kurulu seçiminde. şimdiki bakanlar Medis'çe yeniden seçilirlerse: bunlar. vine bakanlıktan çekilecekler ve Bakanlar Kurulu'na girmeyeceklerdi (...). f Baylar, alınan bu kararuı ve böyle davranışın içyüzü incetenirse şu sonuç çıkan İktidar tutkusu olan gnıbu hükümet kurmakta büsbütün serbest bırakıvoruz („.), bunlann diledikleri gibi bir Bakanlar Kurulu kurarak ülkenin ahn yazısnıa el koymalannda bir sakmca görmfiyonız (): şu ya da bu \olda bir hükümet kurma>ı başarabilirlerse, bu hükümetin yönetim bkimini ve v önetimdeki becerisini bir süre izlemenin ve dahası ona v ardım etmenin uygun olacağı kanısına vardık (). Hükümet kurmayı başaramazlarsa orta> a çıkacak düzensizlik. elbette Meclis'i uyarmava yaravacakö.*' Bu kararlar Bakanlar Kurulu'nun Atatürk'ün konutunda, Çankaya'da 25 ve 26 Ekim günleri yaptığı toplantılarda alınır ve sonunda toplu istifa yazılır. Bu çekilme yazısı 27 Ekim Cumartesi günü önce Halk Partisi Genel Kurulu'nda, daha sonra da saat 17.00'ye doğru açılan Meclis'te okunur. Işte bundan sonraki gelişmeleri vine Atatürk'ten aktaralım: "Bakanlar Kurulu'nun çekildiği belliolurolmaz, MecBs üyeleri, MecKs odalannda. evlerinde grup grup toplanarak, veni Bakanlar Kurulu listeleri düzenlemeye başladılar. Bu durum, 1923 Ekim avının 28'inci günü geç vakte dek sürdü. Hiç "İYİ Kİ VARDIN İYİ Kİ VARSIN İYİ Kİ ILELEBET VAR OLACAKSIN CUMHURİYET" FİNANSBANK