Katalog

CUMHURİYETSEÇIM83 8 MÜOTEHİBİ SANİ'DEN SEÇMENE 1923: Uk muhalefet partisinin doğuşu 1923 seçimleri için verilen önerge görüşülürken, Mustafa Kemal, "Biitiin diinya bilmelidir ki, artık bu devletin ve bu milletin başında hiç birkuvvet yoktur, hiç birmakam yoktur. Yalnız bir kuvvet vardır, o da milletin kalbi, vicdanı ve varhğıdır" demişti. 1923 seçimleri, seçmen yaşının 18'e indirilmesi ve bir milletvekilinin temsil edeceği niifusu a/altarak seçmenin giicünün artınlması gibi ileri hükümler getirdi. TEVFtK ÇAVDAR içln yeni seçim? 1 nisan 1923'de "Yeniden seçim yapılması"na yönclik önerge, Türkiye BUyUk Millet Meclisi tarafından oybirliği ile kabul edilmiştir. Bu önergenin görüşülmcsi sırasında söz alan Mustafa Kemal Paja, verilen yenileme kararına ilişkin şunları söylemiştir: "Yeni Türkiye devlelinin yapısının ruhu ulusal egemenliktir. Milletin kayıtsız şartsız egemenligidir... Bu kararla yeni Türkiye devletinin hareket noktası ve vcriınli ıılıısal düsturu, yüce ülküsıı bir ke/. daha sarsılmtu bir surelte belirmis ve güçlenmiştir. Türkiye devletinde ve Türkiye devlelini kııran Turkiyc halkındu tuc sahibi kimse yoktur. Taçlı kimse yoktur ve olmayaıaktır... Bütun dünya bilmelidir ki, urtık hu devletin ve bu milletin başında hiçbir kuvvet yoktur, hicbir makam yoktur. Yalnız bir kuvvet vardır, o da mtllerJn kalbi, vicdanı ve variıgıdır (alkıylar)". 1923 seçimleri yeni Türkiye devletinin kuruluş aşamasında verilecek önemli kararlarda sorumluluğu alacak milletvekillcrini seçmek, başka bir deyimle yeni oluşuma ilişkin kamuoyunun doğrultusunu tesbit etmek için yapılmıştır. Her sorundan önce, bu sorunu çözecek meclisin yığınlarm katüımını yansıtması gercğine ilişkin gö rüs, bu seçimin gerekçesinde de yatmaktadır. YENİ SEÇtME YENİ SEÇİM YASAS1 1923 seçitni karannı veren Birinci Büyük Millct Meclisi, seçimlere ilişkin yasadu da bazı değiiiklikler yapıı. Yeni yasanın temel hükümleri ya da getirdiği değişiklikler şöyle özetlenebılir: Eskidcn 50.000 erkek için olan bir milletvekilliği, bu kez 20 bin kisiye bir milletvekilliği biçiminde değiştirildi. Bunun gerekçesi de şöyle açıklandı: Kadınlara oy hakkı verilmemişıir. Ne var ki, kocalarmın kadınların oyunu da bir çeşit ikincı seçmen gibi yansıtacakları düşünülerek, bir seçmenin gücu artlırılmıştır. Seçimlerin iki ay içersinde bitirilmesine ilişkin bir mecburiyetin olmadığı yasada vurgulanmıştır. Seçmen yaşı 18 olarak tesbit edilmiştir. Görülduğu gibi bu yasa bazı ileri hukumler getirmekte (seçmen yaşının 18'e indirilmesi gibi) ve kadınların seçme hakkını dolaylı da olsa kabule yanaşır görünmektedir. Seçim kararının hemen arkasından gruplar arası mücadele başlamıştır. O dönemin yayın organlarına göre 1923 seçimlerinde mücadele eden gruplan şöyle sıralamak mUmkündür: MUdafai Hukuk (1. grup.) Müdafaı Hukuk (2. grup.) MUdafai Millıyc grubu (Bunların büyük bir çoğunluğunu Isıanbul'daki direniş örgütlerinde savaşım verenler oluşturmaktaydı.) laşcciler (Bunu Kara Kemal ya da tttihatçılar grubu diye de adlandırmaktaydılar.) Amele grubu. Bağımsızlar. "Yeni inlihabatta umdei esaslyemiz ne olmalıdır?" başlığı altında şu düşüncelere yer verilmektedir: "tşte bugun senln programın yok benimki var, gibi indi birtakım iddialarla münaknşal yapılarak hakikal urtada riyaa ugratılacagı yerde evvel emirdc bir i'sası uhrir ve onun üzerinde ittifak etmek lazımdır..." "Milll Misak'tan ba«ka ve unıınla pek tabil ve /arurl olarak islinad edecegimiz dlfcfr hir esa» daha var ki, o da siyaseti dahiliyemize alt olan (Hükümeti milliye) esasıdır". Uörüldüğü gibi bu çok ince bir başyazıdır ve Ustu kapalı olarak Ankara hükUmetinin seçimi yenilemekle ulusal güveni kazanmış bir milletvekilleri topluluğunu dağıttığı iddia edilmektedir. Yeni seçimdc tekrar meclise giremeyeceklerini tahmin eden Mudafaaı Hukuk'un ikinci grubuna dahil olan millelvekilleri ve alt gruplar, lstanbul basmının bu karşı yazılarını destekleyenlerin başında gelmekteydiler. Bu leniyor. Aynı zamanda lıaraallar da Iki mebus çıkamtak İslemekledirler." 1923 seçimlerinin Uzerinde en fazla konuşulan ve yayın yapılan sorunlarından biri de eski lttihatçıların tavrının ne yönde olacağı noktasıydı. Ozellikle Istanbul'da Kara Kemal Bey'in etkinliği biliniyordu. Onun başkanlığındaki ll tihatçıların, asgari tstanbul seçiminde varhklarmı duyurmaları beklenmekteydi. Ne var ki, tttihalçılar seçime girmediler. Bu konudaki gclişmcleri, gene o günlerin gazetelerinden izleyebiliriz. 15 Nisan: tttihat ve Terakki'nin anlaşmak uzere Mustafa Kemal Paşa'ya başvurduğuna ilişkin haberlerin bizzat Gazi tarafından yalanlanması büıün gazctelerde birinci sayfada yer almakıadır. Bu yalanlamada, Oazi tttihatçılan bütünüylc karşısına almayan nazik bir dil kullanmakladır N Ziya Gökalphn fırka sorununa ilişkin olarak Hakimiyeti Milliye GazetesVnde yaymlanan ve sonra da Anadolu Ajansı aracıhğı ile tüm yurtta dağıtımı sağlanan makalesi seçim tartışmalarmın odak noktası oldu. Ziya Gökalp arada Ziya Gökalp'in fırka (parti) sorununa ilişkin olarak "Hakimiyeti Milliye" gazetesinde yayınlanan ve sonra da Anadolu Ajansı aracılığı ile tüm yurtıa dağılımı sağlanan makalesi tarlışmaların odak noktası olmuştur. Nitekim "Tevhidi Efkâr" bu incelemeye şu yazısıyla değinmektedir: "Ziya Bey halkın müstakil fertler halinde kendi kendisini idare cdımıyeıefini ve halk hıikıimetinin iyi bir fırka leşkilaüna vabeste olduftunu; İıiKİItrre ve Fransa ile butıın medeni memleketlerde siyasi mursseselere fırkalann hakim oldugunıı heyan etmekte ve iyi hir fırkanın mahalli teşkilatlann başına en imanlı fertleri getirmesi, mebu>luga programa kuvvetle merbut ve kongre kararlanna sadık namzetler göstermesi ve vatanın menfaatlcrini fırkanın menfaallerinden üstün lutması, millete ve vatana mah«us olması lıı/umunu dermayan eylemektedir". Bilindiği gibi Ziya (Ciökalp) beyin bu makalesi Halk Fırkası'nın kuruluş aşamasında yazılmıştır. Muhalefet ise hem yazıyı benimser görünmekte, hem de Müdafaai Hukuk'un birinci grubuna yönclik eleşlirilerini bu yazıya yöneltmekteydi. SEÇİM VE ÇEŞİTLİ GRUPLAR özellikle Istanbul'da bir cemiyet ya da parti görünümUnde olmasa da çeşitli gruplar seçimlere ilişkin ha/ırlıkların içinde görünmektedirler. Bu grupların başında Amele ve Esnaf Dernekleri gelmektedir. Bunlar seçimlerin yenilenmesi kararından sonra çeşitli toplantılar yaparak, seçimlerdeki tutumlarımn ne olacağını belirlemek gereğini duymuşlardır. Şimdi bu konuy la ilgili olarak o günlerin yayın organlarında çıkmış bir habere değinelim: "Amele ve hamalbr kaç mebus çıkaracaklar? istanbul'daki amele teşkilfllının da intlhabatta fevkalade muessir olacaklan anlaşılmaktadır. Sebrimizde 80 binden fazla amele mevcut olup yalnız bu kiitleoin beş mebus çıkaracaklan söy16 Nisan: tstanbul Valisi'nin seçim hazırlıklarına ilişkin basın toplantısında söylediği bir söz dikkati çckmekte ve bazı gazetclerde manşet olmaktadır: "tttihat ve Terarakki mUnfesibtlr". 22 Nisan: "Tevhidi Efkâr'Ma şunları okuyoruz: "Kemal (Kara) Bey ve rüfekası kat'iyen çekildiler. Kemal Bey kendisi hakkındaki dedikodulann artık bitmesi Iftzım gcldiltini söylüyor: Saiki ne olursa olsun kat'i ve anlaşılması lAzım gelen cihet bizim ortadan çekileceğimiz degJI midir? Bu da olmuşlur. Bunun saiki hakkında dedikodulann ba^laması dogru olma/ Ancak bu hıısusa dair son defa soyleyeceğim söz verdigimiz karan daima teyid etmekten ibaret olacaklır". Kemal Bey, "Tcvhidi Efkâr" muhabirinin Ankara'dan dönen tsmail Canpolat Beyin'in bu karar üzerinde etkisi olup olmadığı konusundaki sorusuna açık bir yarut vermediği gibi Canpolat ile konııştuğunu da inkSr etmiyor. Ittihatçılarla ilgili son haber' l Mayıs'ta bazı gazetecUerin Kemal Bey'e sordukları ve bir yerde kışkırtıcı nitclikteki sorulara onun yanıt vermemesı ve seçimc girmelerinin, hele bir grup olarak girmelerinin sözkonusu olamayacağını ısrarla tekrarlamasıdır. Bu tarihten sonra konu hemen hemen kapanmıştır. İLGİNÇ BİR SEÇİM BİLDİRİSİ Seçimler devam ederken, haziranın ortalarında bazı tstanbul gazetelerinde, Trabzon Eşrafı müteberamndan Tarakçıoğlu Hoca Salih Zeki Bey'in seçim bildirgesi yayınlanmıştır. lstanbuPdan bağımsı/ aday olan Hoca Sallb Zeki Bey, seçmenlerine şunları vaadetmektedir: "Millet ve memurinin hukukunu müdafaa ederck, tstanbul'un yeniden mcrkezi hUkümet ve gayri faal olan mcmurların tekrar memuriyete tayinlerine çalışacağım. Erzurum mensuhu muhteremi, Hoca Salih Efendi ile teşriki mesai ederek, leadütü zevcat kanununun kabul edilmesini müdafaa edecegim. Memleketleki an sefalete nihayet verilertk herkesln müreffeh yaıamaaı için bllcümle mesalli müdafaa edecegim". Bu bağımsız aday, tüm çabalanna karşın scçilcmemiştir. İSTANBUL SEÇİMİNUEN SAHNELER 1923 seçimlerinin havasını yansıtmak için o gunlerin gazete manşetlerinden alıntılar yapacagız: "Dun İstanbulda bilfill inühabau başlandı..., Dünden illbaren mazlum ve henüz hulusu tamma kavuşmamı; olan istanbul'umuzda merasiml mahsusa İle baslanılan intihabalın millet için hayırtı bir netkeye Nasti olmasını tememnni ederlz". Seçmenler ikinci seçmenlerı seçmek için sandık kuruluna ııüfus kâğıdı ile başvurduktan sonra listede adı btılıınuyor ve oyunu kullanıyor. Sandıklar TUrk bayrakları, defne dalları ve üazi'nın resimleriyle sUslcmiş. llk sonuçlar Adalar'dan geliyor. Bu bölgede seçmen sayısı 2600, bunların 500'U seçimde oy kullanmamış. Müdafaai Hukuk'un ikinci seçmen adayları tümüyle kazanmıs. Kadıköy seçimlerinin bitişinden sonra sandıkların belediye dairesine getirilişi bUyük şenliklere neden olmuş. Haber şöyle: "Kadıköy'unde sandıklar evvelki gıin aksam üuri kapandıgından, dün aabah bütün aandık maballerine ugranılıp sandıklar alınarak, büyük bir kafile halinde Kadıköy üne geUnmlftir. Hemen Ubminen 56 bln kişiden mürekkep alaya Musevller, Ermeniler ve Rumlar da Istirak etmiflerdlr. Alayın öniindcki öküz arabalan hayvanlanmn boynuzlan yaldızlanmıs, SOO'U mütecaviz araba birbiri ardına dizllerek büyük bir kafUe teskU edUmlstlr. Kadıköy Belediye dalresl onünde imam Yusuf Efendi bir dua kıraat etmis, nuluklar kıraal olunmuslur...". Beyoğlu seçim sandıklannın nakli ise olaganüstü tezahürata neden olmuştur: "Dün intihabat münasebetiylc Beyoglu'nda azlm lezabUrat yapddı ve kara günlerimlzdeki elim ve hainane nUmaytalerin Intlkanu ahndı".... Kasımpa$a sandıgının ta^ınmasını gösteren büyuk bir resmin altında ise sunlar okunmakta: "Kaıumpasa sandıgını hamll bulunan ve alü atlı bir araba ile Haliç'in sulan yeıine, Beyoglu'nun caddelerinde dolastınlan ikl çifte kayık ve üzerindeki nndık". Seçimlerde Oazi'nin adayları büyük bir çogunlukta kazanmışlardır. tstanbul basını yeni lstanbul miUetvcküleriyle röportajlar yayıniamaktadırlar. Bunlara sorulan soruların çDgıınlugu şu noktalar çevresinde toplanmaktadır: Istanbul'un içinde bulunduğu sefaletin ne gibi tedbirlerle giderilebilcceği. Gelecekte neler olabileceği konusundaki kestirimleri. Merkezi hükUmet meselesi. Açıktaki memurlar meselesi. CUMHURİYETİ İLAN EDEN MECLİS Istanbul'da çekirdeklcnen muhalefet yeni meclisi beklendiği gibi alkışlarla karşılamadı. 3 temmuz 1923'de "Tevhidi Efkâr"da yaymlanan haşyazıda şunlar ileri sürülmekteydi: "Her memlekelte birçok esbab ve evamilin tesiriyle bu sekllde veya buna yakın bir surette toplanan "muhalefelslz meclisler"in akıbetini tarihlerde okumak kabildir. l'akat o kadar uzaga gitmeden su beş on senellk hayalı mesrutlyrlimizde de ircal nazar ettigimlz zaman (lltihat ve Terakki) hükümeti tarafından yalnız iltihat ve Terakkicilerden mürekkep olmak üzere teşkll edilen bir MecllsI Mebusanın memlekette ne garip, müsevveş ve girift bir vaziyet ihdas elmls oldugunu ve çok geçmeden infisah ettlğini görüriiz. O zaman zannedilmisti ki yalnız bir fırka azasından müteşekkil ve muhalefetten azade bir Mecliü dunyanın en muntazam, en İyi is gorecek olan mevlhi ve böyle bir meclise istinad eden hukumetde hiç yıkılmayacak olan en kuvvetll bir hükünıettir. Halbuki vukuat bunun lamamçn akninl Ubal etti". I923seçımleriyle oluşanTUrkıye BUyük Millet Meclisi, yasama dönemi süresince büyUk işler gördü. Bunların belki de en ölUmsüzU, Cumhuriyeti ilan etme screftne sahip olmasıdır. Bu arada Cumhuriyetin ilk muhalefet partisi de "Terakki Perver Cumhuriyet Fırkası" adıyla gene bu Meclisin bağrından çıktı. Yani "Tevhidi Efkir" ve diger muhalefet odaklarının ileri sürdugü gibi muhalefetsiz bir meclis doğmamıştı bu seçimden, doğması da beklenemezdi. İSTANBUL BASINI SEÇİMİ KUŞKUYLA KARŞILIYOR Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin seçim kararım alması lstanbul basınını şaşırtmıştır. O günlerde tstanbul basını, belki de Osmanlı Imparatorluğu'nun başkentinde olmanın getirdiği bir alışkanlıkla, Ankara'nın bazı kararlarını erken alınmış kararlar olarak eleştirmekteydi. Bu eleştiriler, özcllikle muhafazakâr olarak nitelenen Tevhidi Efkâr gazetesinde en üst düz.eye erişiyordu. örneğin bu gazetenin 3 nisan 1923 tarihli basyazısında kuşkular şöyle yansıtılmaktadır: "Gorulüyor ki, ahvali dahlliyemlzin leşettütten kurtanlması için elzem hir tedblr addedilen fesh keyfiyeti harici vaziyet Itibanyla oldukça muzır bir Iştir.." O günlerde devam etmekte olan Lozan konferansındaki gelişmelere değinerek, seçim kararının erken olduğu vurgulanmak isteniyor. 8 nisan tarihli başyazıda da