Katalog

CUMHURİYETSEÇIM83 4 SECIME DOGRU SECM YASASI Sunuş Halkın hakimiyeti ilkeiini benimseyen demokralik bir devlet yönetiminin çözmesi gereken önemli bir sorun vardır. Yöneticiler nasıl seçilecektir? Bu soruya bulunan yamt oy verme sürecidir. Eski Yıınan sitelerinde tüm siyasal kararlar tum bireylerin katılmasıyla alınabiliyordu. Böyle "doğrudan demokrası" uygulaması günümüz toplumlarmda olanaksııdır. Günümüz toplumlarmın ulastığı karmaşıklık düzeyinde uygulanabilen "doğrudan demokrasi" değil, "temsili demokrasi"dir. Bu arada kişiler oylarıyla kararlan değil, kararlan alacak temsilcilerini belirlerler. Temsilciler bellt süre için temsil ettikleri kişiler adına ve onlara karşı sorumlu olarak siyasal kararlan oluşturacaktır. Onun için seçmenler, seçtikleri kişilerin, karar verirken kendi çıkartanm korumasından ve tutarlı olmasından emin olmak isterler. Bu güvenceyi, temsilci olmak isteyenlerin seçime tek tek kişiler olarak değil, bir partlnin üyesi olarak girmesi verir. Partiler verilen oyların belli programlar tutumlar, onderler ve kadrolar çevresinde kumelenmeslni sağlar. Bir parti, programı ve kadrosuyla, orta dönemli bir programm uygulanmasına olanak verecek bir sure için (dörtbeş yıl) yönetime talip olur. Halkın, çoğunluğun seçtiği parti ya da partiler koallsyonu yönetime geçer. Böyle bir süreçte toplumun bireyleri doğrudan siyasal karara katılmış olmaz. ancak bir program ve onu uygulayacak kadroyu seçerek dolaylı yolla karara katdır. Kuşkusuz bu katılım "doğrudan demokrası" uygulamasına göre çok dolaylıdır. Ama günümüz toplumlarmda çoğu kez bu dolaylı katılım bile siyasal partilerin kuruluşuna ve seçime ilişkin kurallara getirilen sımrlamalarla daha da daralttlmağa çaliiilmaktadır. üaraltma yollarmdan biri seçmenln seçim yapacağı seçenekler yelpazesini daraltmaktır. Bunun en uç hali "tek parti" rejimlerinde görulmektedir. Bu durumda, bir süreç olarak seçim işlemi yerine getirilse bile, yani oy verilse, oylar sayılıp, sonuçlar ilan edilmiş olsa bile gerçekte bir seçim yapılmamış olur. Seçim yapantn oyuyla etkilediği bir şey kalmaz. Seçim sureclnden söz edebilmek için, önkoşul aralarmda llhan Tekeli seçim yapılacak farklı nesnelerin bulunmasıdır. Daraltma yollarmdan iktnclsi seçimin sonuçlarının ahnmasma ilişkin kuralları, toplumdaki ana siyasal çizgilerle bağdaşmayan seçmeler yapan kuçıık grupların başarı gostermesini engelliyecek biçimde saptamaktır. Kuşkusuz bu ikinci daraltma yolu birincisini de ttkiler. Çok partinln yaşamasına olanak vermeyen seçim kurallarının olduğu yerlerde çok parti de oluşamaz. Çeşitli partiler kurulsalar bile zaman içinde yok olurlar. Bu nedenle seçim yasaları bir ulkedeki demokratik rejimin niteliğini belirlemek bakımından da önemli bir işleve sahiptir. Bu yazıda 2839 sayılı Seçim Yasası'nm böyle bir bakış açısından değerlendirilmesi yapılmaya çalışılacaktır. Doğu'daki bir oy, İstanbuTdaki 3 oya bedel Yeni Seçim Yasası sonucu kırsal kesimdeki oylar daha büyük ağırlık kazanıyor. Örneğin, BingöVde 22 bin seçmen bir milletvekili seçerken, İstanbuVun birinci seçim çevresinde 82 bin seçmenin oyu da ancak bir milletvekili çıkarabiliyor. karacağı hesaplanarak küçükten büyüğe doğru bir sıraya dizilmiştir. Tablo (l)'in bulguları ilginçtir. tstanbul'un birinci seçim çevresinde 82295 seçmen bir milletvekili çıkarırken, Bingöl'de 22098 seçmen bir milletvekili çıkarmaktadır. Bingöl'deki bir seçmen, tstanbul'un birinci seçim çevresindeki bir seçmene göre parlamentoda dört misli fazla temsil edilmiş olmaktadır. Bu eşitsizlik yalnız iller arasında değil bir ilin içindeki farklı seçim çevreleri arasında da gözlenmektedir. Orneğin Ankara'nın l'nci seçim çevresi olan Çankaya'da 71749 seçmen bir milletvekili çıkarırken, dördüncü seçim çevresinde 48833 seçmen bir milletvekili çıkaracaktır. Anayasa'nın sekseninci maddesinde milletvekillerinin "seçildikleri bölgeyi veya kendilerini seçenleri degil, biitün milleti temsil edericr" ilkesi getirildığınden seçim çevrelerindeki bu farklılıkları "eşit oy" ilkesiyle ya da Anayasa'nın onuncu maddesinin getirdiği "kanun önıınde eşitlik" ilkesiyle bağdaştırmak zorlaşmaktadır. EŞtTStZLİCI YARATAN KURALLAR Her seçim çevresinde bir milletvekiline düşen seçmen sayısının önemli farklıhklar göstermesi, Seçim Yasası'nın dördüncü maddesinde getirilen kurallardan kaynaklanmaktadır. Dördüncü maddede getirilen Uç kural bu bakımdan etkılı olmaktadır. Bunlardan birincısi her ilin çıkaracağı milletvekili sayısını hesaplama yoluna ilişkindir. lllerin çıkaracağı milletvekili sayısı hesaplanırken, önce her ile bir mılletvekilliğı verilmekte, daha sonra da 400 millctvekilliğinden geri kalan milletvekili sayısı, son nüfus sayımında Ulke nüfusunun iller arasında dağılımıyla orantılı olarak dağıtılmaktadır. Bu kural, nüfusu az olan illerde bir milletvekili başına düşen seçmen sayısının hızla küçülmesine neden olmaktadır. tkinci etkili kural bir seçim bölgesinde 7'den fazla milletvekili çıkamayacağı ve illerin seçim çevrelerine ayrılırkcn ılçelerin mülki bütünlüğunün korunması zorunluğudur. Bu kuralın eşitsizlik yaratmaktaki etkısini göstermek için Çankaya ilçesi örneğini alalım. Ankara ilinde ortalama 62.501 seçmene bir milletvekili düşmektedir. Ama Çankaya daha küçük birime bölüncmediğinden ve 7'den fazla milletvekili çıkarmasına da olanak bulunmadığından 71.749 B ir seçim yasasını değerlendirirken, ilk göz önünde tutulacak husus, çağdaş demokrasilerin "genel" ve "eşjl" oy ilkesine uyup uymadığıdır. Temsili demokrasilerde halk adına karar almak temşilcilere bırakılmaktadır, ama bu temsilcileri kimlerin seçeceği konusu insanlığı uzun süre oyalamıştır. Tarih içinde güçler, herkesin eşit ağırlıkta oy kullanmasına, öğretim düzeyi, zenginlik ve ırk farklılıklarını ileri sürerek karşı çıkmışlardır. Siyasal mücadeleler sonucu bugün oyların "genelligi" ve"eşitliği" yaygın olarak kabul edilmiş, demokrasilerin temçl ilkelerinden biri haline gelmiştir. Ekonomik ve sosyal durumu, öğrenim düzeyi ne olursa olsun her vatandaşın oy sahibi olmasıyla "genellik" ilkesi, seçime katılanların eşit ağırlıkta bir tek oya sahip olmasıyla da "eşltlik" ilkesi yerine getirilmeye çalışılır. Bir seçim yasasının getirdiği kurallar, bu temel ahlaksal ilke dışında biri diğerinin tersi yönde çalışan "adalet" ve "yarar" ilkeleri açısından da sınanmalıdır. Adalet ilkesi toplumdaki farklı siyasal scçmelerin parlamentoya olduğu gibi yansımasına olanak vermeyi gerektirir. Bu ilkenin seçim pratiğine yansıması "nisbi temsil" sisteminin seçılmesidir. Böyle bir sistemle toplumdaki azınlık görüşleri kendilerini siyasal süreçte doğrudan koruma yolunu bulurlar. Bu yolla bugünkü demokratik rejimlerin temel ahlaksal ilkelerinden biri olan "azınlıgın, çoğunluğa karşı konunması" yalnız "anayasa" kurallarına bırakılmamış, siyasal pratiğin de içine alınmış olur. Seçim kurallannda "adakt" ilkesinin ön Oylar sandığa girerken eşit, ya çıktıktan |sonra... plana çıkanlmasımn siyaset pratiğindekı bir sonucu, küçük partilerin sayısının artışı, genellikle iktidarda tek partinin egemen olamayışı ve istikrarsız koalisyon hükümetlerinin doğmasıdır. Bu istikrarsızlıktan kaçınma isteği de ikinci ilkeyi, yani "yarar" ilkesini getirmiştir. Bu ilkeyle amaçlanan, istikrarlı bir hukümet elde edebilmek için "adalet" ilkesinden bir düzeyde ödün vermektir. Bunun en uç örneği "tek tıirlu çogunluk" sistemidir. Böyle bir sistem, seçmen karşısındaki seçeneklerı iki partiye indirgeyici bir etki yapar. Bu yolla da istikrarlı hükümetler oluşmasını büyuk ölçüde güvenceye alır. 2839 sayılı Milletvekili Seçim Yasası'nın ikinci maddcsınde "genel" ve "eşit" oy ilkesinin benimsendiği görulmektedir. Yasada "genel" oy ilkesinin gerçekleştirilmiş olduğu açıktır. Ama "eşit'Mik ilkesi sadcce seçim bölgeleri içinde geçerlidir, seçim bölgeleri arasında gerçekleşmemektedir. Seçim yasasntoplumdaki değişik katmanlar açısından oyların eşitliğini sağlamaktadır, ama yöreler arasında eşitliği gerçekleştırememektedir. Bu sorunu açıkça gösterebilmek için Tablo (1) ha7irlanmıştır. Tablo (l)'de 83 seçim bölgesinde Anayasa referandumu için hazırlanan kütüklerdeki seçmen sayısının, bu seçim bölgesinin çıkaracağı milletvekili sayısına bölünmesiyle her seçim bölgesinde kaç seçmenin bir milletvekili çı