Katalog

27EYLÜL 1998. SAY1653 mından bu kompozisyon türünün önern ve meşruluğununaltıni çizdi. Bay Bartök üçüncükonferansındaaraştırmacılanngercksinimlcrine uygun halk müziği derleme yöntemlerı ve bu dcrlemelerde yapılan çalışma üstünde durdu. Bu noktada, ülkemizde halk musikısı alanında gırışilen çalışmalara rehber olarak hizmet edebi lecek bu önemlı konferansları yay ımlamaya karar vermesinden duyduğum mutluluğu dıle gctirmeme izin vennız. Bartök'un Anadolu gezisi üstünc notları da yayınlanacaktı. Bay Bartök, aynca yalnızea Macar müziğinikapsayan iki konserdedeyeraldı.Birincikonser7Kasım'da venldı ve 17 Kasım'da tckrarlandı. Üstat kendi bestelennden bırını vc Liszt'in "Dance Macabrc"ını çaldı. Bay Bartök bu sırada hastalandı veÇorum'ayapılmasıtasarlanan ilk ge7i yapılanıadı. 15 vc26 Kasıın Ankara'dayaşayanerkck ve kadın köylülcrin söylcdiklcri ezgilerin kaydıyla yetinildi. 18 Kasıın akşamı Adana'yagıtmek üzcrc yolaçıktık.Okenttebazıkayıtlaryaptıktan sonra Tarsus'aveMersin'egeçtik,amabelki de 7aman cl vermediğinden bu iki kentte gerektiğigibıçalışamadıkveMersin'den,Adana'da durmadan, doğruca Osmaniye 'ye geçtik. Gerektiğigibiçalışabildiğimizbölgeburası oldu. Osmaniye içinde, Osmaniye yakınlarında bir köyde, daha sonra Toprakkale eteklerindeki göçer çadırlarında vc kışı gecirnıek üzere yaylalarda henüz düze inmış olanTüysüzdağgöçerleriarasındaçalıştık. Sonunda, Bay Bartök, Türkiyc'deki kalışsüresini uzatamadığı içın Adana'ya döndük; orada birkaç ezgi daha kaydedebıldik. Ankara'ya, oradan da lstanbul'a döndük Istanbul'a geldiğimizgününakşamı Bay Bartök ülkemizdcn ayrıldı. Gezimiz sırasında doksan üç ezgi kaydedebıldik. Üstat,bu czgilerleMacar ezgilerini karşılaştırdı ve heyecanlabana, kaydettiğinıiz bu melodilerden dördünün Macar halk melodileriyle "özdeş" olduğunu söyledi; altı ezgi varyanttı ve on bir ezgi de bazı Macarezgıtıpleriilcaynıyapıdaydı. Geziden dönüşündc Bay Bartök Ankara'da MıllıEğıtimBakanlığı'nabukurumun isteğı üzerıne hazırlamış oldugu bir rapor AhmetAdnanSuygun, Bartok 'la biHikte halk müziği uruşürmalunm süniürmek istiyordu, amaAnkara nedense hayırdemiştL verdı. Bu raporunda (kendisi bir kopyasını bana vermışti) Üstat söz konusu çalışma için son derccc zorunlu olan fonograf, silindirler vb. gibi çeşitli alct ve aygıtlarla donanmış bir enstitünün kurulmasını öneriyordu. Bu tür birçalışmaya samımı ilgı duyulduğunu varsayarak söz konusu cnstıtüde çalışan müzikçiler, bilimsel olarak derledikleri ve notaya geçirdikleri malzeme üzerinde ciddi müzikoloji araştırmalarına girişmekle yükümlü olacaklardı. Enstitünün bütçesine gelincc, gcrekli aletler bir kez sağlanmca, dıyordu, harcamalar yalnızca plak ya da silindir satın almak ve za man zaman dabazı yayınlaryapmaktan ibaretkalacaktı.Enstitüdcçalışanlarınmaaşlarıdaolacaktı. Bu raporunu Ankara'da vermiş olmakla birlikte Üstat, bu alanda Istanbul Konservatuvan'nda yapılmış olan çalışmadan yola çıkarak, böyle bir projenin Ankara dışında, belkı de Istanbul'da daha iyi uygulanabileceği ınanç ve umudunu dile gctiriyor ve çabalarımızı böyle birenstitünün Istanbul'dakurulması üzerinde yoğunlaştırmamızı öncrıyordu. Ayrıcabendcn, ona lstanbul'dayapılan çalışmalardan sürckli bilgi vermemi istiyor P O R T R E / B E L A B A R T O K du. Bay Bartök 'un önerdiği plan şöyle özctlenebilir:Zamanlannıbutüryorucubırçalışmaya adamak isteyen müzik'çiler, tercihan da besteciler, yılın iki ayını kayıt yapmak için yolda geçirmeli, mümkün olduğu kadar çok. kentlerin etkisi altına gırmemiş, özgün kalmışuzakyerleregirmelidirler.. Yılın geri kalandönemindeisezamanlarını derledikleri müzik malzemesini notaya geçirmeye, incelemeye ve yayına hazırlamaya ay ırmalıdırlar. Bartök Türkiye'dekı halk ezgılerinin 20.000 kadarolduğunutahmınedıyordu. Bu çalışmaya vakitkaybetmedengirişilmesigercğini vurguluyordu. Bestecı, pıyanıst, müzik kuramcısı, öncü araştırmacıetnomuzıkolog ve oğretmen; yırmıncı yuzyıl muzlk dünyasının guçlü ve onemli klşllerınden bırı olan Bela Bartök, Macarıstan'da Nagyszenmiklos'ta (şımdı Romanya'da, Sînnıcolan Mare) 25 Mart 1881 'de doğdu. (Ölumu 26 Eylul 1945) Babası, yetenekli bir amatör müzikçıydı. Bartök ılk pıyano derslerını beş yaşındayken annesinden aldı. Eşinın olumunden sonra pıyano oğretmeni olarak çalışmaya devam eden anne, sonunda Bela'nın müzik eöıtımı ıçın mukemmel olanaklara sahıp bir kent olan Poszony'ye (şimdi Slovakya'da, Bratıslava) yerleştı Muzık yeteneğı kuçuk yaşta kendısını gosteren Bela, ılk konserını 11 yaşında kendı parçaiarını çalarak verdı. 1899'da Budapeşte'de Kraliyet Müzik Akademisı'ne yazıldı ve kendisini tümüyle piyano üzerinde yoğunlaştırdı. Ilk önemlı bestesi, bir senfonık şiir olan Kossouth'ta (1903) Richard Strauss'tan esınlenmıştı Arkadaşı ve besteci Ernst von Dohnanyi'nin öğüdüyle ulusalcı çizglyi izledi; bu da onu 1899'dan 1903'e kadar Budapeşte'de halk müziği konusunda araştırma yapmaya yönelttı. Bu arada buyuk bestecı Zoltan Kodâly ıle de çok yakın bir ılışkı kurdu. Kodâly ona Debussy'nin müziğinl tanıttı. O sıralarda Macanstan'ı baştan aşağı saran, sanat ve düşünce yaşamını da etkisi altına alan ulusalcılık akımını benımsedı. Kodâly ıle arkadaşlığı ve bu akım onun besteciliğini ve öğrenımının yonunu belırledi. 1907'de Kraliyet Bilımler Akademlsi'nin profesörlüğüne atandı; bu görevını yirmi yıl süreyle sürdürdu. Burada geç donem Romantik bestecilerin yapıtlarını inceledı. 1909'da öğrencılerden Marta Zıegler ıle evlendı, 1923'te Zıegler'den ayrıldıktan sonra, bir başka öğrencisı Dıtta Pastory ıle evlendı. Macar köylulerının halk şarkılanna duyduğu ılgı Bartök'u ülkesını dolaşarak ezgılerı derleme ve taş plaklara kaydetme çalışmasına yöneltti. Halk müzığının etkısı çok geçmeden bestelerınde kendını gösterdi. Mavisakal'ın Şatosu (1911); Harika Mandarın (1919) ve 1923 Dans Suıtı bunun ornekleri arasında.. 1919'un kısa ömürlu Macar Sovyet proletarya dıktatorluğu evresınde Kodâly ve Dohnanyi ıle birlikte Müzik Konseyı uyelığı yaptı Amıral Horthy dıktatorluğu sırasında Kodâly, Muzık Akademısı'ndekı gorevinden uzaklaştırıldı. Yapıtları Macarıstan'da çok popüler olmasa da, unu dış ulkelerde gunden gune arttı. 192O'lı ve 30'lu yıllarda Avrupa ve Bırleşık Devletler de birkaç kez konserturnesıne çıktı, bu konserlerde kendı pıyano kompozısyonlarını seslendırdı. Çoğu Yahudi olan bazı önemlı bestecilerin eserlerının Nazılerce yasaklanması üzerıne Bartök, Goebels'e bir mektup yazarak kendisinın de aynı hsteye alınmasmı ıstedı, eserlerının Almanya ıle ona bağımlı ulkelerde çalınmasına ızın vermedığını bıldırdı. Macarıstan'da Nazı nufuzunun artması karşısında, buyuk rahatsızlık duyarak ulkesınde kalamayacağını anladı 1939'da Türkıye'ye yerleşmek ıçın gırışımde bulunduysa da, başvurusuna yanıt verilmedı. 1940'ta Birleşik Devletler'e gitti. Orada saglıgı bozulmaya başladı ve son derece ağır malı sorunlarla karşılaştı Çok popüler olan Orkestra Içın Konçerto, kendisinın tamamlayabıldığı son eserlerınden biriydi. 26 Eylül 1945'teNew York'ta bir hastanede losemıden oldu 1906'da 2.721 Macar halk şarkısının yanı sıra 3.223 Slovak ve 1908de Bıhar'da 3 404 Romen şarkısı derledı 2 Kasım 1936'da Türklye'ye gelerek ıstanbul Beledıye Konservatuvan'nın arşıvınde çalışmalar yaptı. 4 Kasım 1936'da Ahmet Adnan Saygun'la birlikte Ankara'ya gıttı. Ankara'da 6 Kasım 1936'da Almanca olarak (Hasan Ferıt Alnar'ın çevırdiğl), 9 Kasım 1936'da Fransızca olarak (Ahmet Adnan Saygun'un çevirdiğı) ve 10 Kasım 1936'da Macarca (Hamdı Zubeyr Koşay'ın çevırdıği) 3 konferans ve bu konferanslann yanı sıra, 7 Kasım'da Muzık oğretmen Okulu'nda, 17 Kasım'da Ankara Halkevı sahnesinde ve 18 Kasım'da Macar Elçılığınde bırer konser verdı. 1927 Kasım arasında Ahmet Adnan Saygun'la birlikte Adana'nın Osmaniye ılçesınde Toprakkale ve Çardaklı koylerıne gıderek göçerlerın müzıklerını dınleyıp yuzlercesını kaydettı Daha sonra Araplar arasında halk şarkı derlemelen yaptı. Çeşitli kaynaklarda, o zamana kadar derledığı halk şarkılarının 10 OOO'ı bulduğu yazılıdır. Kendısınden once derlenen bınlerce Slovak, Ukrayna ve Çek şarkısını da ınceleyıp koleksıyonuna katan Bartök, bunlarla yetinmedı. Cezayir'e Sahra'nın öte yanına kadar gıderek derleme çalışmaları yaptı. [Yaşamının sonuna doğru Bırleşık Devletler'de Columbıa Unıversıtesı'nın isteğı üzerıne Sırp şarkılarını notaya geçırdı Amerikalı yerlılerin ezgi koleksıyonunu notalama ışıne gırışecekken ölumu bu çok önemlı çalışmaya engel oldu.J Bartök, başvurusuna olumlu yanıt alıp Türkiye'ye yerleşebılseydı, belki de muzık yaşamımızda onemli sonuçlar verebilecek etkilerı olacaktı Bir yazısında şunları soyluyor "Ulusal bir bestecinın muzık dılı, anadılı gıbı olmalıdır Ne var kı, kultürü henuz gerektığı kadar gelışmemış ulkelerde muzık eğıtımı bu kendılığındenlığın, bu doğallığın engelini oluşturur. Geleneksel ve yerını bulmuş her anlatımın edınılmesınde bu yontemlerın yararlı değıl, zararlı olduğu da bir gerçektır. (..)" "Halk muziğinın sağladığı gereçlorden yararlanılması, bunların ya oldukları gıbı, ya da benzetme yoluyla evrensel ve yabancı eğılımlerı olan yapıtlara gelışıguzel serpıştırılmesı anlamına gelmez Burada amaç, söz konusu gereçlerdekı özü, anlatımı, bestecinın kendı kışisel üslubuna sındırebılmesıdır. Dolayısıyla, bestecinın halk muzığıyle lyıce ıçlı dışlı olması, bu muziğın dılını, anlamını tıpkı kendı anadılıymış, kendı özanlatımıymış gıbı rahatlıkla kullanabılecek ustalığı elde etmesı zorunludur." Bartök 'un Ankara Halkevi Başkanı Bay Ferit Celal Güvcn 'c Mektuhu Budapest 11, Csalân üt27 15Temmuzl936 Bay Başkan, 19Mayistarıhlimektubunuzadahaerken yanıt vermeolanağınıbulamadığnn için bffınızı dilerim. Ankara'da vereceğim üç konferansın tarihlerini belirlemeden önce uzun boylu düşünmem gerekti. Zaten, Profesör Râsonyiilekonuşmamgerekiyordu;kendisininen uygun tarıhler konusundaki düşüııcelerifaydalıoldu. Ülkenizde müzik folkloru alanında yapılanlar konusundaki bilgi benim içın özellıkleönemtaşıdıgından, fonografarşivkoleksiyonunu incelemek üzere 2 Kasım'da tstanbul'a gelecek, üç gün tngili? Başkonsolosu'nunkonuguolacağım.( ..) Profesör Râsonyı, Fılarmonı Orkcstranızla bir Macar müziği konserininverilmcsinin ıyi olacağı kanısındadır. Bu öneriyi kabul ederseniz ben de solist olarak bu konscre seve seve hizmet ederım. (...) Bu alandaki araştırmaların sunduğu olanaklarıdeğerlendirmek vcyöntemi belırlemck (aynı zamanda mümkün olduğu kadar t'azla halk czgısı derlemck) bakımından bu gezıleri 11 ve 25 Kasım tarıhlcrı arasında yapmamızçok yararlı olacaktır. Bııgezılcrdc hâlâ ilkel koşullar altında yaşayan <•"