Katalog

4ŞUBA1 1W6. SAYI515. vehiç kimsc Ai'rikalı bir din adamının, Augustinus'un.bundantam 160()yılönceaçıkladığı düşüncesinin birbcnzerini dahi atamıyorortaya. "Zaman nedirsoıususoıulursa. kcndi kcndimlcykcn vercbilıyorum bıınun ccvabını, ama başkaları açıklama istedığindcbilmiyorum ııc olduğunu" diyorzira Augustinus büyük biragık yürekliliklc. Albert Linsteinbile, 1905 yılındazaman kavramıyla bağlantılı olarak oluşturduğu ve günüınüzekadardagcçerlıliğinikoruyanrölalivite tcorisinde, zamanı net bir bıçimdc lanımlamaktan kaçınmiş. vc konuya ilıijkın soruları, "zaınan.saatnediyorsaodur" ;>ekliııdeesprilcrlcakıllıcagcçiîjtirmcsini bilmiijtir. Oysanedirsaatebakıpgördüğümüz, işlebu çok bclli değıldir. Paradoks da zatcn bu noktada başlar. Biryanda saatin litmik hareketi ölçer zamanı, öte yanda zamandir harekete ölçügetiren. Buharekctin,mevsimlcrindönüijümü mü yoksa gezcgcnlcrin yörüngelerindcki scyirlcri nıi olduğu ise hiç farketmez. Isaac Nevvton bu bağımlılığı kesin tanımlarınsahipolduğunainandığıgüçleaşmaya çalışmıştı. Insanlık kcndini yüzyıllarboyu doğaylaveyıldızlarlayönlcnditmişyada zaman anlayışınıdiniöğelerebağlamıs.tı. Mayalannheryeni gün için farklı bir zaman tanrıları vardı. Ancak/amana ili.ş.kin bu bireysel saptamalarsanıldığı gibi çokgerilerdekalınısbirolgudeğildir.OrneğinYahudilerbugün 5755 yılında yaşaınaktadırlar, çünkü dünyanın onların dinince yaratılış tarihinden bugüncbuncayıleder. Müslümanlar Hz. Muhammed'in Mcdine'ye hicretini hesaplayarak 1416yılındayız derler. Nevvton ise kesin, matematiksel ve kesintisiz bir zaman kavramının olması gereğini vc bu konuda doğa dışı etkenlerin başlangıç ya da kesinti teşkil edemeyeceğini savunmuştur. Döneınininaydınbilimçcvreleri de onun bu savını alkışlarla kabul etmişlerdir. Oysa Nevvton'un bu tanımı, yani düzlemscl akışı olan kesin zaman lanımı, mantıklı olarak ele alındığında bir fiyaskodur. Çünkü kesintisiz bir akışı insan beyni algılanıaz. 'Zanıan nasıl akar' sorusu binlerce kişi tarafından'saniyesaniye'diyeyanıtlanmi!>tır. nen 'herkestarafındankabuledilenölçü' ise, zaman kavramı için yine insan beyninin belki ezberleyip, öğrenebileceği aneak algılamayacağı bir vurgudur. gün ya da geleeek bir illüzyondur" diyerek, Nevvton' unaltındankalkılamaz düzlemscl, kesin zaman gafını toparlamısjtır. Bugünckadaryapılanbirçokbılimsclçali'jiııa sonucunda ıı>ık hızının büliin harekct sistemlerındeaynı olduğu ortayakonmustur. Einsteinbuveridenyolacıkarakçok iddialı veinanılma/bıradınıatmı^,mtıtlakbüyüklük olarak zamanı değil, ışık hı/ını kabul etmeeğilimiicinegirmistir. Aneak budasorulara biryanıt vermek yerineakılları dalıa çok karı^tınııı^tır. Oysabirkaçdüijünselseeenek veüzerindebelkibirleşilcbilirnoktasanıyoruzzamanailişkinyinedevarsunulabilecek. Seçelim: # Zaman nc zaman başladı? Stephen Havvkingbirkacyılöncebusoruyabirazegzotikolmaklaberaberbiryanıtaramıştı. Bu yanıta göre büyük patlama sırasında uzay zamanınınbilinmeyenleri içindenyaratıeıbir zaman kavramı doğmuştu. Bu fikirhem birçok bilinı çevresi tarat'ından heyecan verici bir spekülasyon olarak algılanmış hem de sorularımızı cevaplarnaktan bir hayli u/ak olmuştur. # Zaman ne zaman bas,lamıstır ve uzay dencn boşluk kae yaşındadır? Bu problcmin yanıtını astronomik gözlemlerde aramak da insanoğlunuçelişkiycdüşürüyor. Şuanakadar kozmologlar kesin bir rakam üzcrinde anlaşamamışlar, anlastıkları rakamlararasında ise milyarlarca yıllık oynamalargörülmüştür. I Uzay kavramına tek bir zaman ölçütü biçilebilir nıi? Eiinstein'a göre zaman, rclakif bir büyüklüktiir. Hcm harekete hem de çekim güeiine bağımlıdır. Ve uzay boşluğunda bu ikı temeletkendcnalabildığıne vardır. Cobe satelitleriyleyapılan gözlemlerde saniyede 350 km lıız ile aslan yıldız grubundaıı balıkyıldızgrubuna doğrugidildiğindearkadaki ı^ınlar tüm yönlerden cjjit uzaklıkta gibi ölçülüyor. # Zaınanda yolculuk kavramı olası mıdır? Soııuçta böy le bir yolculuğu engellcyen ya da yasaklayan karşıt bir fizik kuralı yoktur. Hatta rölativite teorisi çcrçcvesi içinde ikizparadokslar gibi bir takım zamanda yolculuk kavramınıçağrıştıracakefektler bilebulunur. Aneak yönherzaman geleccktir. Zaman içinde gcriye doğru yolculuk yapınak isteyenleri büyük engellerbeklemektedir. Hatta makincleşmeden önccki döncmlere hiçbir şekilde dönülemeyeceğini iddia edenbilimadamlarıbileolmuijtur. # Zaman okunun yönü ise herzamanki gibiheııüzaçıklanamamıştır. Nedcngeçmi.•jihatırlarızdageleceğibilmeyız? Fizik karşıla^tırmalan zamanı ters ilerlctmeye ba^ladığımızdadaaynı fonksiyonlarıgösterirler. Zaman adına ilcri ya da geri anlamında kesin kurallarkonmamıştır. Aneak Termodinamık ve Boltzmannyasalarına göre zamanın dünyadaki ileri düzlemscl gidişine bıranlam vcrcbiliriz. Onun dışındakibo^lukta ise nercye kadargider, bir noktada döııüş yapar ıııı ya da birçembernıi izlcrhenüzbilınmemektedir. # Ve sonuç olarak da hiçbir !>ey bılınmemcktc, fantezimiz bize yardımcı olduğu müddctçe bir takım şcylerdiişüniilmekteya da hayal cdilebilmektedir. Bcn kavramının oluşmaM için nasıl beynimizyıllarsüren bir iç uğraş veriyorsa, zaman kavraınını oluşturmak için de ay nı uğraiji veriyor. O kav ranı sunibirölçüt dcolsa,bıınun birdahadcgı^mcsi kolay olmuyor. Tüm çalışmalar, tüm ara^tırmalarbuyerelmişkavramdanve doğru ya da yanlı^ öğretiden yola çıkarak yürütülüyor. Beyin ne kadarbilimsel olsaal ba<>tan yapamıyor.^ Çevin>n:AŞKlNELÇİ 13 Einstein, bilinı adamları için geçnıiş, bııgün ve geleeek illüzyondur, diyor. 18. yüzyılın şaşmayan saati Buradakikavranıçelişkisisaatsatıcılarından bilimadamlanna herkesi zaman ieinde birer zanıan fetişi.stinedönü.'jtürmeyeyetti. Dalıa 1714 yılında, açık denizde kıı] lanılmak üzcre kesin ^a^mayaeak bir saat için 20 bin Ingiliz Lirası ödeniyordıı. C'asiyum atoınunun9 192631 77()hareketibirsanıyc olarak ölçülürveölçüdelıleıgibikorunmayaçali!;!lırken, zaman tarafındanbirazcıkdaolsakazıklandığımızı burada ifade elnıek isteriz. Zira ayın çekim gücü, dünyanın güncş etrafındakidönü:>sürecinietkilediğindendünya saati bin yılda 5.3 saniyegeri kalnıaktadır. Bi/ böylece kendi yarattığımı/. zamanın ağııdiktatörlüğüaltındaezilmeyedevam etmekte ve bu ııedenle zaman içinde yolculuk ütopyalarına takıntı şeklinde sardırmaktayız. Geıcı bıınun bir ncdeni de yaşlı dünyamızdaadımatııcak venet'es alacak yerkalmamışolmasıdır. Bizlerbu ııedenleyaoeski mükemmeldevirleredönnıekyadabilinmedik yeni zamanlara gitmek /orunda hissederiz. Bu arada cok kişi umutlarını l.instcin'ın rölativiteteorisinebağlamı^durumdadırlar. Çünkü, "bizbilimadamlan içingeçmiş,bu Zaman kavıamıııı çuzmeye çalı$an bilinı adamları Hatrking ve I\ewton (solda).