Katalog

4 27 ARALIK 2020 Bilim tarihi ‘Ben Buldum!’ kitabında toplandı 100 buluşun ilk anı Mercek ustası Janssen buldu Hollandalı gözlük ve mercek ustası Zacharias Janssen’in mikroskobu bulduğu tarih 1600’ün hemen başları kabul ediliyor. Merceklerin büyütme özelliği biliniyordu. Janssen, bir tüpün içine küçük bir mercek yerleştirerek ilk basit mikroskobu yaptı. Denerken pirinç tüpün içine bir yerine iki mercek yerleştirince “bileşik mikroskop”un ilk örneğini yapmış oldu. Botanikçi Giovanni Faber, 1625’te Yunanca mikron (bir metrenin milyonda biri) ve bakmak kelimelerinden yola çıkarak bu “kendisi küçük, gösterdiği büyük” alete “mikroskop” adını önerdi. DİŞ FIRÇASI İHTİYACI Ağız ve diş bakımına çok önem veren William Addis, 1770’te hapishaneye düştü. Bir gün, bakışları, zemini süpüren gardiyanın kullandığı süpürgeye takıldı ve şimşek çaktı kafasında! Akşam yemeğinden artakalan kemiklerden çok kalın olmayan uzun bir tanesini sakladı. Gardiyanlara rüşvet verip at ve yabandomuzu kılları getirtti. Bu kılları, kemiğin bir ucuna sıkıca sarıp bağlayarak dişlerine sürttü, işe yaradığını görünce çok sevindi. Haftalarca uğraşarak kemiğin bir ucuna onlarca minik delik açtı. Kılları bu deliklere yerleştirerek tutkalla yapıştırdı. 1780’de kendi soyadını taşıyan firmasını kurdu ve ilk diş fırçasını üretmeye başladı. bir yılı ilk o hesapladı Yunan astronom, matematikçi Knidoslu Eudoksos,, Datça yakınlarında, Knidos’ta doğdu. Genç yaşlarında Atina’ya gidip dönemin en iyi matematikçilerinden, aynı zamanda yönetici ve asker olan Arhitas’ın (MÖ 428347) öğrencisi oldu. Evreni, iç içe kürelerden oluşan bir sonsuzluk olarak tanımlarken, o dönemin sınırlı bilgisi içinde evrenin merkezinin Dünya olduğunu ve Dünya’nın hareketsiz olduğunu düşünüyordu. Eudoksos, Güneş saatine bakarak bir yılın 365 gün 6 saat olduğunu ortaya koyan ilk bilim insanı. Bu hesaplaması Jülyen takviminin de temelini oluşturdu. Hintli matematikçi, gökbilimci Aryabhata: Bihar eyaleti Patna yakınlarındaki Taregana Güneş Tapınağı’nda bir gözlemevi kurarak yerin ve Ay’ın konumlarına ilişkin gözlemler ve hesaplamalar yapmış; gökcisimlerinin periyodik olarak konum değiştirmelerinin, yerin kendi ekseni çevresinde dönmesinden ileri geldiğini savunmuş, böylece Aryabhata, Dünya’nın kendi çevresinde dönmesinden söz eden ilk bilim insanı olmuştur. Hindistan hükümeti, 1975’te geliştirdiği ilk uyduya Aryabhata’nın adını vermiştir. Çizimler: Ergün Gündüz Addis Süleyman Bulut, yeni kitabının odak noktasının, konunun bilimsel literatürüne girmeden buluş olayını, buluşu yapan bilim insanının üzerinden anlatmaya yönelik olduğunun altını çiziyor. Kitapta, bilimde devrim yaratan büyük buluşlarla, günlük yaşamı kolaylaştıran daha pratik buluşlara karışık olarak yer vermiş, tarihsel bir sıralama yapmamış. Bu arada konu kuşkusuz bir kitaba sığacak gibi değil, o nedenle devam kitabını da yazıyor. Bu yazıda o 100 buluşun öykülerinden bir seçki okuyacaksınız. İngiliz rahip, diplomat, teolog, bilim tarihçisi William Whewell ile başlıyor inceleme. Whewell, 1833’te, şair, eleştirmen Samuel Taylor Coleridge’in (17741834) karşılaştığı bir sorunla ilgili olarak yardım ederken ilk kez “bilim insanı” terimini kullanan kişi. Bilime en büyük katkılarından biri, çeşitli olgu ve kavramlar için karYAŞ KAÇ? 1905’te İngiliz nükleer fizikçi Ernest Rutherford, ABD, Glastonbury’de bir mineralin ilk radyometrik oluşum tarihini belirledi: Yaklaşık 500 milyon yıl. 1946’da İngiliz jeolog Arthur Holmes, Grönland’da kurşun içeren kayaçlarda ölçümler yaptı ve 3.015 milyar yıl dedi. 1953’te Amerikalı jeokimyacı Clair Patterson, Arizona’daki Canyon Diablo göktaşındaki kurşunlu minerallerin radyometrik tarihini 4.51 milyar yıl olarak hesapladı. Yerkabuğundaki granit kayaçları 4.56 milyar yıllık radyometrik yaşıyla karşılaştırarak Dünya’nın 4.55 milyar yaşında olduğunu belirledi. Bugün bilim dünyasında geçerli rakam bu. şılıklar üretmiş olması. Tam anlamıyla bir “karşılık bulucu” diyor Süleyman Bulut. ABD’li iş insanı, girişimci, üniversite yöneticisi Martin Cooper ise 1973’te ilk cep telefonunu geliştiren kişi. 3 Nisan 1973’te, Martin Cooper, elinde 25.4 santim uzunluğunda, 1 kilo 100 gram ağırlığında, “tuğla” gibi bir telefonla New York’un 6. Caddesi’nde yürümeye başladığında ilk olarak en büyük rakipleri AT&T Bell’in ARGE müdürü Joması için köftelerini iyice yassılaştırdıktan ve kızartarak ekmek arasına koyup üzerine biraz soğan serptikten sonra tezgâhının önünden geçenlerin eline tutuşturmaya başlamış. Ekmek arası yassı köfteleri keyifle ısıranlar, “Bu yediğimiz şeyin adı ne” diye sormaya başlayınca yiyeceğini adı da konulmuş: Hamburger! el Engel’i aramış: “Selam Dr. RAHATLAMAK İSTERKEN Joel Engel... Ben Martin CoABD’li kimyager ve eczaoper. Joel, caddeden arıyorum cı John Stith Pemberton, Cocaseni... Mobil bir telefondan koCola’yı 1886’da ilaç olarak üretnuşuyorum!” Cooper, yıllar sontiği şurupta küçük değişiklikler ra o anı şöyle anlatmış: “Elbetyaptıktan sonra bulmuş. Başta kente çok kibardı Joel Engel, ama dişlerini gıcırdattığını çok iyi duyabiliyorSüleyman Bulut disinin de mücadele ettiği, stres ve gerginliğini azaltacak, ferahlatıcı bir şudum...”. Bu arada “Selam Dr. Joel Engel” rup yapmak amacıyla yola çıkmış. Uyarıde cep telefonundan duyulan ilk cümle oldu. cı ve canlandırıcı özelliklerini bildiği koka yaprakKÖFTELER ELİNDE KALINCA! Hamburger Charlie diye tanınan Charles R. Nagreen Nagreen’in heykeli, buluşunu yaptığı Seymour kasabasına dikilmiş. 1885’te, Seymour’da bir festival yapılmasına karar verilince Nagreen, çok iyi satış yapacağını düşünerek kilolarca köfteyi festival gününlarıyla koka bitkisinin çekirdeği olan kola cevizini şarapla karıştırıp bir çaydanlıkta kaynatmış. Hem tadını sevmiş hem de bir ferahlama da hissetmiş. Pemberton’un muhasebecisi, Frank Robinson, iki “C” harfinin yan yana güzel duracağını düşünerek içeceğe “CocaCola” adını önermiş. Bugünkü özgün logoyu da kendi el yazısıyla ortaya çıkarmış. Bir yasayla içeceklere alkol karıştırılması yasaklanmış. Ürün formülünden şarabı çıkaran Pemberton, yerine karbonatlı su eklemiş. Pemberton sağlığı bozulunca 1888’de üretim haklarını Amerikalı girişimci Asa Griggs Candler’e satmış. den önce hazır et TARİHE GEÇEN GETİR GÖTÜRCÜ miş. Fakat inİskoç biliminsanı, girişimci John Logie Baird, sanlar merak 1925’te ilk mekanik televizyonu çalıştıran içinde sergi kişi. Teneke çay kutusu, dikiş iğnesi, bistezgâhlarını küvi kutusunun içine yerleştirilmiş bisikgezince satış let lambası, kullanılmış mercek lenslerdüşük seyden oluşan ilk televizyon “alıcıverici” düretmiş. Elin zeneğini kurdu. Arkadaşlarını bir sandalde kalmayeye oturtup onların görüntülerini aktarma denemelerine başladı. Sayısız denemeden sonra 2 Ekim 1925’te çok silik, belirsiz bir görüntüsünü almayı başardı. Hemen aşağı koşup getir götür işlerine bakan William Taynton’ı atölyeye çıkarıp sandalyeye oturttu ve başardı. Taynton televizyonda görünen ilk insan oldu. Baird, halka açık ilk televizyon gösterimini de 26 Ocak 1926’da gerAryabhata çekleştirdi. Süleyman Bulut’un, amacı, birer sayfalık anlatımlarla öyküleştirdiği bilim tarihinin ilginç “Buldum!” anlarını okurlarla buluşturmak. Bilim tarihinin, son dişliyi kim bulup çarkı kim tamamlamışsa buluşu onun adına yazmasına da bir itiraz. GAMZE AKDEMİR Buldum! Süleyman Bulut, Can Yayınları tarafından yayımlanan ve pek çoğunu ilk kez okuyacağınız 100 buluşun 100 kısa öyküsünü paylaştığı yeni araştırması, “Ben Buldum!”da okurları bilim ve buluşlar tarihinde soluksuz bir yolculuğa çıkarıyor. Aşı karşıtlığı uzunca bir süredir gündemimizdeydi sanlara fetüs hücreleri enjekte edileceği iddiası, koronavirüs sürekli mutasyona uğradığı için aşının işe Mutasyonlar, aşılar ve komplo teorileri yaramayacağı iddiası, interferon üretmeyenlerde Covid19 aşısının işe yaramayacağı iddiası, aşıdaki luciferase enziminin genlerimizi değiştireceği iddiası... diye iddialar birbiri ardına gidiyor. Covid19’un bir mutasyonu keşfedildi. VUI202012 / 01 numaralı mutasyon, İngiltere Başbakanı Boris Johnson’ın açıklamalarındana gelecek herhangi bir mutasyonunun olası herhangi bir aşıyı olumsuz olarak etkilemeyeceği anlaşılıyor. STATİK ENERJİ Hastalığa inanmayanlar da var elbette. Bunun gribin bir türevi olduğu, nüfusun binde birinin zaten grip kaynaklı öldüğü de sadan sonra dünya gündemine geldi. Johnson’a göBizler aşıların faz II ve faz III çalışmavunuluyor. re normal Covid19’dan yüzde 70 daha hızlı yayılıyor ve 10 kat daha bulaşıcı. İngiltere’ye sıkı karantina önlemleri geldi. Birçok ülke İngiltere’den gelecek uçuşlara ve yolculara kapısını kapattı. Bu mutasyonun, yani Covid 19 varyantının hastalığın daha şiddetli geçirilmesine ya da daha öldürücülüğe yol açacağına dair hiçbir kanıt yok. Haziran ayında bir başka mutasyonun yani D614G mutasyonunun da “Yeni Pekin Koronavirüsü” olduğu iddia edilmiş ve virüsün Covid19’dan 10 kat daha fazla bulaşıcı olduğu iddia edilmişti. çip, dna hırsızlığı ve fazlası... larını tartışmaya devam ederken... Aşı karşıtlığı uzunca bir süredir gündemimizdeydi zaten. Tüm bunlara etki eden 283 sağlık çalışanı öldü Bu yazıyı yazdığım gün dünyada tespit ise komplo teorilerinin varlığı. Komplo teedilmiş 78 milyon 469 bin 673 vaka vardı. orisi, dictionary.com’da “açıklanamayan Ölüm sayısı ise 1 milyon 726 bin .392. Şu belirli bir olayın böyle gizli bir gruptan kaynaklandığına dair bir inanç” olarak tanımlanıyor. Bunların arasında DSÖ BaşÖzge Mumcu Aybars an yoğun bakımda olan tanıdıklarım var. Ve de Covid19’dan ölen yakınlarım...TTB’nin Siyah Kurdele sitesine göre 283 sağlık çakanı Tedros Adhanom Ghebreyesus’un lışanı hayatını kaybetmiş durumda. Geçen silahlı örgüt yöneticisi olduğu iddiası ay hayatını kaybedenlerin sayısı 172 idi... var mesela. Ya da Covid19 aşısı olan Tiffany Do İnsan, olağanüstü dönemlerden geçerken kendini iyi ver adındaki bir hemşirenin aşı olduktan sonra öldü hissettirecek ve dünya üzerinde kontrolü sağlamaya ğü iddiası da bu teoriler arasında; hemşire ölmemiş... çalışacak anlatılara daha çok sahip çıkar. Böylesine Virüsün mutasyonlara yayılmasıyla uygulanmaya Ya da Bill Gates’in aşılarla dünya nüfusunu azaltma kaotik dönemlerden geçiyoruz. başlayan aşıların da etkisiz olacağı iddialar arasında yı amaçladığı iddiası. Bunları takiben, RNA aşıları Tabii bu kaotik dönemler, devletin insan üzerinde yer aldı. Mutasyon, virüsün genetik kodundaki bir de nın insan DNA’sını değiştireceği iddiası, Covid19 baskıyı ve kısıtlamaları artırmasına neden oluyor. YaBill Gates’in aşılarla dünya nüfusunu azaltmayı amaçladığı iddiası dahil pek çok komplo teorisi var. ğişiklik olarak ifade ediliyor. Aşılar ise virüsün orijinal Dsuşu üzerinde modelleniyor. Temmuz ayında yayımlanan bir araştırmaya göre, koronavirüste meyaşısı ile insanlara mikroçipler yerleştireceği iddiası, Covid19 aşısıyla insanlara maymun ve domuz genler enjekte edileceği iddiası, Covid19 aşılarıyla inzının girişinde Boris Johnson örneğini de bu nedenle verdim. Bu konuyu da başka bir yazıda ele alalım. İyi pazarlar...