Katalog

KEMAL ATEŞ’TEN ‘Saklı Sözlük’ Dilci yazar Kemal Ateş, ilk baskısı 2016’da Destek Yayınları, genişletilmiş ikinci baskısı ise 2023 yılı sonlarında Ötüken Neşriyat tarafından yayımlanan çalışması Saklı Sözlük’te Osmanlı aydınının “lisan-ı avam” diye J. M. Mulet halk dilini, gerçek Türkçeyi yok sayan bakışının dilimize çev. Gonca Tanakol büyük bir zarar verdiğini, Türkçenin tam yazı dili olma aşamasında Osmanlı aydınının yanlış tutumunun binlerce Murat Tanakol sözcüğe mal olduğunu tarihten günümüze büyük bir dil 520 sf. mezarlığında gezdirerek gösteriyor. Ateş, amacını “yazarların ilgisini kaybolmuş ya da kaybolacak sözcüklere çekmek için hazırladım bu sözlüğü” sözleriyle açıklıyor. Yemek, hayatta kalmak için gerekli olmanın ötesinde, kadim tarihin ve kültürün bir yansımasıdır. Her yemeğin ardında bir gelenek şamda nelere değer verip neleri önemseme- NAZIM MUTLU yatar ve her lezzet, insanlığın eşsiz bir ânını temsil eder. diğini de görürüz. Bu kitap, insanlık tarihini mamut iliğinden fast food’a kadar her YEREL DİL VERİMLERİ VARSIL BİR KAYNAK Halkımızın dilde tadına doyulmaz yara- yemeğin hikayesi ile beraber anlatıyor. Romancılığının yanı sıra akademisyen ola- tıcılığının yalnız geçmişte değil, bugün de rak yıllarını türlü yönleriyle dilimizin verim- anlaşılamadığının somut, canlı örneklerini lerini incelemekle geçiren Ateş’in bu sözlü- görmek için dilci yazar Kemal Ateş’in 2023 ğü Türkün kimliğiyle Türkçenin gücünü ya- sonlarında genişletilmiş ikinci baskısı ya- kından tanımak için başvurulacak varsıl bir yımlanan Saklı Sözlük’ne (Ötüken Neşri- kaynak olma özelliği taşıyor. yat, 240 s.) bakmak gerekir. Çalışmada, “Hanımın hısımı gelince ok- Öykü ve romanlarıyla olduğu gibi dille, lavalar tıkır tıkır, beyin hısımı gelince diş- Türkçemizle ilgili çalışmalarıyla da (Öğre- ler şıkır şıkır”, “Her deli üstünü yırtmaz”, Mimarlık tarihinde bir temediğimiz Türkçe, Türkçem Mahzun Ben “Hocaların karnı beş, biri her zaman boş”, dönüm noktası olan Mahzun, Dil Hurafeleri, Kendi Diliyle Kav- “Eli ile cebi kırk günlük yol”, “Seksen ka- rulmak) tanınan Ateş, Saklı Sözlük’ü tarama modern mimariye pıya doksan değnek çalmak”, “Deli gelme- ve derleme sözlüklerinden; Hüseyin Rahmi den yeli gelir”, “Her kütüğe karınca top- kapsamlı bir giriş için Gürpınar, Reşat Nuri Güntekin, Refik Ha- lanmaz”, “Eşşeğin yoksa enişten de mi değerli bir kitap. lit Karay, Orhan Kemal, Fakir Baykurt, Ya- yok”, “alınacak kız ay görünür evleri sa- şar Kemal gibi yapıtlarını halk dilinin öz- ray” gibi anlamda eğretilemenin, anlatımda gün sözcük, deyim ve atasözleriyle donatan şiirsel akıcılığın, yaklaşımda gülmecenin, yüzlerce yazardan; hem kendi yöresinden Adam Sharr durumda eylemselliğin söz kalıplarında tam (Kırşehir-Kaman) hem Anadolu’nun deği- bir uyum içinde olduğunu da görüyoruz. çev. İrem Sağlamer şik yörelerinden derlediği yerel dil verimle- Türkülerinden masallarına, öykülerin- riyle genişletiyor. 192 sf. den ağıtlarına dek ortak halk yaratılarında Atalarımızın “pencere” yerine “ışıklık”, yaşayan onca güzel söz varlığımız durur- “görgüç”; “first lady” yerine “ulu hatun, ken -başka uluslarla türlü alışverişler sıra- ulu kadın”; “maganda” yerine “yabaneri”, sında gelip gidenler bir yana- özellikle ki- “streç elbise” yerine “sıkma giynek” dedi- mi aydınlarımızın bir dönem ötekinin, baş- ğini öğrenmek, böyle binlerce sözcük gör- Say Yayınları’ndan Yeni Kitaplar ka bir dönem berikinin dili peşinde koşma- mek beni şaşırttı. sına ne demeli! Bundan rahatsız olan Ateş’in “saklı”ları 160’I BULAN EKLER! arasında rastgele seçilen şu sözcüklerimiz Çalışmasını sunarken Türkçenin asıl gü- dururken onların ayraç içindeki yabancıları- cünün 160’ı bulan “ekler”inden geldiğini nı kullanmaya yeltenmenin ne anlama gel- vurgulayan Ateş, geçmiş yüzyıllarda ilgisiz- diği düşünmeye değer: lik yüzünden “ölü sözcükler mezarlığı”na Ağdırmaç (tahterevalli), alkarısı (ca- dönen, Cumhuriyet’le özüne dönmeyi dı), ateri (süvari), aşsüzen (kevgir), eryeten önemli ölçüde başaran Türkçemizin özel- (turfanda), kapıkızı (hizmetçi), kızılcayel likle söz konusu eklerle gerek anlamca ge- (lodos), sırtlık (palto), uluyol (cadde, bul- rekse biçimce kazandığı incelikleri, güzel- var), yüzlük (kılıf)… likleri örnekleyen çok sayıda sözcük, deyim Çalışmasını “yüzyılların ihmali, ilgisizliği ve atasözünü sunuyor. ve bilinçsizliği yüzünden dil dışı bırakılmış bir Kimisi ulusal dile taşınmış ama birçoğu yerel kullanımda kalmış sözcük ve sözcük dilin sözlüğü” olarak niteleyen Ateş, amacını “yazarların ilgisini kaybolmuş ya da kaybo- öbekleri (deyim, atasözü, eğretilemeler…) Gregg Olsen Erich Fromm Theodor Mommsen lacak sözcüklere çekmek için hazırladım bu ya hiç duyulmamış ya da duyulsa bile bir çev. Elif Toklucu çev. Özlem Özlen Şimşek çev. Mehmet Ali Erbak sözlüğü” diye açıklıyor ve ekliyor: köşede yerel diye unutulmuş. Ateş, bu “ye- “Ben romanlarımda, öykülerimde yararla- rel sözcük” kavramının da bizde doğru an- 368 sf. 200 sf. 504 sf. laşılmadığını göstermeye çalışıyor. nıyorum, başkaları da yararlansın istedim.” Elbette ama her şey bir yana, Saklı Dil, kısaca bir duygu ve düşünce aracıdır. Ama onda aynı zamanda onu kullanan ulu- Sözlük’ü yalnızca Türkçenin gücüne, güzel- sun düşünsel evrenini, yaşam biçimini, du- liğine daha yakından tanık olmak için arada rumlara ve olgulara bakışını, toplumsal ya- bir karıştırmak bile az şey değildir. n 18 Nisan 2024 15