Katalog

KITAP l BEBEK l ÇOCUK [email protected] l GENÇ BURCU YILMAZ l HAFİZE ÇINAR GÜNER l SİMLÂ SUNAY TAŞ KÂĞIT MAKAS Hayalistanlı Enno Biyolog, yazar Astrid Frank, Enno ya da Asfalttaki Karahindiba adlı çocuk romanında, iletişim sıkıntısı yaşayan, kırılgan bir çocuğun hikâyeler aracılığıyla türler arası bağlar örebildiği, hayalperest iç dünyasıyla gerçek “dünya”yı karşı karşıya getiriyor. SIMLÂ SUNAY E nno’nun gizli gizli yazdığı hikâyelerinin geçtiği “yer” Hayalistan, Donna Haraway’in Terrapolis’ine1 benziyor. “Playing String Figures with Companion Species (Yoldaş Türlerle İp Oyunları)”2 başlıklı makalesinde anlattığı bu “yer” her şeyden önce bir hikâyeden, spekülatif bir kurmacadan ve çoklu türlerin (multispecies) dünyalığından (worlding) ibaret.3 Beklenmedik yoldaşlıkların kurulduğu Terrapolis; “açık, dünyacıl, belirsiz, hayli geçici. Materyallerin, dillerin ve tarihlerin kuruntularından ibaret. Şüpheli ümite (güman), humusa, toprağa, daimi riskli bir bulaşıcılığa denk.” Terrapolis tıpkı çocukken oynadığımız ip oyunu / kedi beşiği / Ayatori… (Ben çocukken daha çok lastikle oynardık, lastikleri iki elimize geçirip, parmaklarımızı alttan üsten geçirerek çaprazlama desenler çıkarırdık.) Enno’nun Hayalistan’ı da böyle bir yer; dedesinin ölünce gittiği, uzayda başka bir gezegen gibi ama türler arası ilişkilerin kurulabildiği Dünya’nın bir diğer tezahürü sanki. Hayalistan’daki sözlükte “eksiklik” kelimesi olmadığı gibi “Olması gerektiği halde olmayan, eksik olan herhangi bir şeyi tanımlayacak” (sayfa 106) kelime de yoktur. Hayalistan’da tüm türler birbiriyle konuşur, hikâye anlatır ya da şarkı söyler. Haraway başka türden bir hikâye anlatıcılığını önermektedir. Astrid Frank’ın yaptığı da tam budur. Ayatori (string games) oyununda olduğu gibi; çapraz, beklenmedik, tuhaf, tesadüfi, şaşırtıcı, değişken, mütevazı, tarihsel, çok kombinasyonlu, çok bağlantılı, olasılıklı ve cevapkâr ağ desenleri (string figures) ancak bu yeni tip hikâye anlatıcılığını ve o olan Terrapolis’i betimleyebilir. Hikâye yerdir, yer hikâye, türle ri ortaklaştıracak da budur. Eksik olan ve dışarda kalan, Hayalistan’da olduğu gibi burada da yoktur çünkü bu “yer / hikâye”, Ayatori benzeri beklenmedik bağlardan ve onlar arasındaki olasılıklarla / imkânlarla dolu boşluklardan oluşur. (Haraway makalesinde bu oyunun tarihinden de söz eder.) HANGİ HİKÂYELERİ, ANLATILACAK ÖTEKİ HİKÂYELERLE ANLATTIĞIMIZ ÖNEMLİDİR Sosyal uyum sorunları yaşayan, okulda iki yıl kaybı olan, annesi başta olmak üzere herkes tarafından beceriksiz, sıradışı, “başka”, “tekdüze” “doğanın bir hatası”, “sorunlu” ve aslında öteki ilan edilen, üstelik sakar Enno için dışlandıkça kaçacağı yerler; insan dışı türler, doğa, parklar ve kendisi gibi dışlanmış, üstün zekâlı arkadaşı Olsen’dir. Olsen ve Enno arasındaki ilişki de farklı bir ilişkiye örnektir, insaninsan arasında olsa da yoldaş türlerdir ikisi de. Enno romanda dönüştüğü veya ilişki kurduğu; karınca, kaplan, yılan, fare, salyangoz, yırtıcı kuş, karahindiba, güvercin, odasındaki dolabı, arkadaşı Olsen ve en sonunda da orkide ile canlı ve cansızlarla(şeylerle) başka türden bağlar kurar. Haraway için yoldaş türler acımasızca bir araya gelmiştir.4 Olsen ve Enno da akran zorbalığına karşı dayanışma içindedir. Enno hikâyelerle, sığınmak istediği bir mekân / yuva / dünya kurar; Hayalistan. Katı ve sert öğretmeninin beğenmediği, “Almanca özürlü”, kompozisyon dersinden iyi not aldırmayan bu hikâyeler kitabın sonuna doğru derli toplu bir romana da dönüşecek ve bir sürprize bağlanacaktır. Haraway aynı makalede güvercinler üzerinden bahsi geçen başka türlü hikâye anlatımına örnek verir; bin yıllardır (masum veya değil) birlikte yaşayan güvercinler ve insanlar onun hayali Terrapolis’i için tam isabettir. İn sanlar yarıştırdıkları, mektup taşıttıkları, besledikleri, takla attırdıkları, çeşitli deneylerde ve testlerde kullandıkları, özel ve sanatsal yuvalar inşa ettikleri, sanat eserlerinde gösterdikleri güvercinlerle (iyi veya kötü) karşılıklı bir yoldaşlık kurmuşlardır. “Enno Güvercinleri İzliyor” başlıklı bölümde, çok sıkıldığı bir günde Enno da güvercinlere temas eder. Sonra Hayalistan üzerine düşlere dalar. “Elbette Hayalistan’da güvercinlerimiz var. Ve Hayalistan’daki diğer tüm yaratıklar gibi, güvercinler de bizimle konuşuyor. Güvercinler yumurtadan çıktıktan tam bir hafta sonra konuşmaya başlarlar.”(sayfa 106). Güvercinler arasında aslında bir Enno hayal eder, gelişimi yavaş bir yavruyu... Zihninde hemen çözüm üretmiştir, özel güvercinler kendi haline bırakılır, onlara baskı uygulanmaz ve gün gelir şarkı söylemeye başlarlar. “Hayalistan’da herkesin gelişimini tamamlamak için kendi zamanına ihtiyaç duyduğunu biliriz.” (sayfa 106.) “Hangi hikâyeleri, anlatılacak diğer hikâyelerle anlattığımız önemlidir.” 5 Hayalistan’ı dinlerken biz Dünya’nın diğer hikâyesini dinleriz. HANGİ HİKÂYELERİN KURDUĞU DÜNYALARIN HANGİ HİKÂYELER KURDUĞU ÖNEMLİDİR Frank’ın romanda Enno’nun ilişkilenmelerini kurma biçimi Ayatori’yi andırmaktadır. Gergin ipler diziliminde, ip kadar mutlak olanlar; annesinin sürekli Enno’yu eleştirmesi, ezmesi, özgüvenini yıkması, Olsen ile birlikte okulda akran zorbalığına maruz kalmaları, duyarsız öğretmenin Enno’yu normalleştirme çabalarıdır. İpler arasında, bazı olasılıklar taşıyan boşluklar ise; dedesiyle geçmiş ilişkileri, babasının ona olan güveni, ablası Elena’nın sıkıştığında ona yardım etmesi, Olsen ve annesinin destekleridir. Tüm bunların yanında Enno, herkesten daha iyi işiten, da ha çok koku alan, olan bitene daha duyarlı hassas bir çocuk olarak, çevresindeki ağaçlarla, bitkilerle, hayvanlarla ve bazı eşyalarla da yine çapraz bağlar kurarak ilişkilenir. Ortaya çıkan beklenmedik desen Enno’nun hayatıdır ve bunun hikâye içinde hikâyeleşerek yansıması ise Hayalistan’dır. Psikoloğu tanı koymak için (daha sonra orkide çocuk tanısını koyacaktır) test yaparken Enno’ya bazı desenli kartlar gösterir. Bu kartlarda küçük bebekler vardır. “Kollarını ve bacaklarını hareket ettirip onlara istediğiniz şekli verebilirdiniz. Bu figürlerin Hayalistanlı olduğunu hayal ettim. İnsanlar ve hayvanlar, çiçekler ve ağaçlar; çılgınca karmaşık, ayrı ama yakın ve birbirlerine bağlı bir grup.” (sayfa 118). Frank her ne kadar türleri birbiriyle konuştururken insanmerkezine kayıyor ve kitabın sonunda “uyumu” olumluyorsa da, yeni pedagoji terimi “orkide çocuk karahindiba çocuk” tanısını eleştiriyor. “Hangi hikâyelerin kurduğu dünyaların hangi hikâyeler kurduğu önemlidir.”6 Enno’nun hikâyelerinin kurduğu Hayalistan’ın “katil balık” hikâyesini kurması gibi; bir balık, karina balığına bir gün “katil balık” der, bu iftira yayılır ve karina hakaretlerden kurtulamaz, zamanla öyle öfkelenir ki neredeyse katil olur. n Enno ya da Asfalttaki Karahindiba / Astrid Frank / Resimleyen: Regina Kehn / Çeviren: Semra Pelek / Editör: Aslı Tohumcu / Kırmızı Kedi Yayınevi / 144 sayfa / 2020 / 10 + yaş 1 Terrapolis, Haraway’in türettiği terra ve polis sözcüklerinin birleşimiyle, çamur/toprakşehir, çamuristan gibi çevirebileceğimiz melez bir kalıp. 2 Haraway, D. (2016), “Playing String Figures with Companion Species”, Staying with the Trouble. Making Kin in the Chthulucene, Durham, Londra: Duke University Press. 3 Türkçesi bulunmayan makaleyi, bu çocuk kitabını değerlendirirken bir iskelet oluşturacağından, uzman olmadığım halde, anlayabildiğim ölçüde, kendimce çevirmek ve yorumlamak durumundayım. Bir kusurum olduysa affola. 4 “Playing String Figures with Companion Species”, Staying with the Trouble. Making Kin in the Chthulucene, Durham, Londra: Duke University Press. p. 13. 5 “It matters what stories we tell to tell other stories with”. Haraway’in makalesinde Marilyn Strathern, “Gender of the Gift” adlı makalesinde geçen it matters what ideas we use to think other ideas (with) ifadesinden ilhamla çoğalttığı cümle tamlamaları. 6 “It matters what stories make worlds, what worlds make stories”. 32 26 Mart 2020