Katalog

KItap l bebek l ÇOCUK [email protected] l GENÇ BURCU YILMAZ l HAFİZE ÇINAR GÜNER l Sİmlâ SUNAY TAŞ KÂĞIT MAKAS Çocuk ve hayvan lı bir psikolog, muhtemelen alkolü satanlar da Amerikalı. Mektuplarından öğrendiği kadarıyla başlarda Amy’nin güzel evine/yaşamına duyduğu hayranlığının tundrada geçirdiği günlerden sonra sönmesi, gussaklara (kurt getirene para r. ödülü koyanlar, amarok’ları yok edenler) hatta uygarlığa kızmaya başlama Baskısı tükenmiş çocuk romanı Kurtların Kızı Julie, Alaska’da on üç sı Miyaks’taki değişimin izleri. “Ben artık kurdum, kurtlar sadece liderlerini se yaşındaki Eskimo Julie (Miyaks) ile bir kurt sürüsünün karşılıklı iletişimle nasıl yeni bir “aile”ye dönüştüğünü anlatırken, hayvaninsan akrabalığını ver.” (s. 59). Kayıp hatta ölü sandığı, çok sevdiği babasının gussaklaşmış yeni yaşamı, artık uçakla ve silahla kurt avlayan bir “avcı”ya dönüşümü Miyaks’ı Simlâ Sunay S edat Sever, Çocuk ve Edebiyat1 adlı kitabında çocuk edebiyatının önceliğini şu şekilde vurgular: “Çocukları insana özgü duyarlılıklarda buluşturmak.”2 Katılmamak mümkün değil. Ancak ifadedeki “insana özgü” vurgusu bugün tartışmalıdır. İnsana özgü olan nedir? İnsan kadar belki de daha çok hayvan karakteri olan çocuk edebiyatı sadece bu nicelikle bile “canlıya özgü” bir duyarlılığın arayışından sorumlu değil midir? Ve insana özgü “duyarlılık” sanılabilecek pek çok şeyi sorunsallaştırmaktan. Günümüzde insanmerkezcilik, insansonrası, hayvan kuramı tartışmaları bizi çocuk edebiyatının önceliğini ve tanımını (yapmaya mecbursak) yeniden düşünmeye götürmüyor mu? Sever, kitabının “Çocuk Edebiyatı Ürünlerinin Dayanması Gereken Temel İlkeler” başlıklı son bölümünde sıraladığı ilkelerin altında şöyle diyor: “(…) yaşama, insana, doğaya, hayvanlara sevgi ile yaklaşan; kendisiyle ve çevresiyle barışık, hoşgörülü, demokratik kültürü içselleştirmiş insanlar yetiştirmede çocuk edebiyatına önemli sorumluluklar düştüğü bilinmelidir.” Doğaya bakışa dair bu kısım ilkelerde yer almıyor. Bunun nedeni Sever’in çocuk kitabının “konu”sunun3 yazara bırakılmış ve tartışılmaz olduğu kanısıdır, “bir yazının değeri seçtiği konudan gelmez.” Ne ki, yazarı özgür bırakma iyi niyetini taşıyan bu yaklaşımda “doğa ve hayvan temsilleri” sorunsalı “konu”ya hapsedilerek tartışma dışı kalır. Amerikan çocuk edebiyatında bir klasik olan Kurtların Kızı Julie, Sever’in ilkelerinin çoğunu (bence) karşılamayan bir kitaptır. AMAROK: KURT Fen ve edebiyat eğitimli Jean Craighead George (d.1919ö.2012) 1972’de yayımlanan kitabını Alaska, Naval Arktika Araştırma Laboratuvarı’nda geçirdiği günlerden sonra gerçek kişilerden ilham alarak yazmış. Sonradan Amarika’nın eyaleti olan Alaska’daki Eskimoların yaşamlarını içeren metinde her Eskimo gibi iki adı olan on üç yaşındaki Miyaks/Julie’nin annesini kaybettikten sonra babasıyla yaşamı, babasının teyzesi tarafından okutulmak üzere evlat edinilmesi, Eskimo geleneğiyle çocuk gelin oluşu ve ardından “korkutucu kocası” Daniel’den kaçmak için Amerikalı mektup arkadaşı Amy’nin daveti üzerine San Francisco’ya doğru yola çıkışı anlatılıyor. Üçe bölünmüş romanda, “Amarok: Kurt” adlı birinci bölümde Miyaks’ın kaybolduğu tundrada (kutup bozkırı/ havzası) gözlem yaparak kurtların dilini öğrenmesi ve onlarla akraba oluşu; “Miyaks: Kız” adlı ikinci bölümde tundraya gelene kadarki yaşamı; “Kapugen: Avcı” adlı üçüncü bölümde ise bir yağmurcun (kuş) ile yol arkadaşı oluşu, tundradan kasabaya gelişi, kaybolan babasını bulması işleniyor. Üçe bölünüş tesadüf değil; ana karakterlerin üçü de hayvaninsan ilişkilenmeleri içinde değişime uğruyorlar. Son bölümde aslında iki karakter odağa alınıyor; Kapugen (babası) ve Miyaks’ın aynı adı verdiği Amarok’un oğlu, sürünün lideri olacak erkek kurt. İki Kapugen’in (biri hayvan biri insan) avcılığının kıyaslanabileceği bu bölümde Miyaks, Eskimo ve gussak (beyaz ırk) hayatlarını karşılaştırıyor ve bundan böyle nasıl bir hayat yaşamasına dair bir kararın eşiğine geliyor. Craighead, çıplak gerçekçi, tanrısal anlatımlı bir dili tercih ediyor ve kurtları insan gibi konuşturmak yerine Miyaks’ın onların dilini (ses ve bedenle) nasıl öğrendiği üzerinde duruyor. “Kendisini Amarok’a nasıl kabul ettireceğini artık biliyordu; lider kurdun çenesinin altını ısırması gerekiyordu.” (s. 22). Coğraf yayı tarif ederken bizim çok yabancı olduğumuz Kuzey Kutbu’na özgü insan, hayvan ve bitkilere dair ortak bir yaşamı ayrıntılarla canlandırıyor. Bir yazar olarak insana, hayvana ve mekâna eşit mesafede durduğu gibi bolca gussak eleştirisiyle de “insana özgü” olanı tartışıyor. Neden çocuk kitaplarında hayvan karakterler çoktur? Çocuk ve hayvan analojisi, insanbiçimcilik, çocuklara ahlak öğretmek için dolaylı bir yol olarak başvurulan, Ezop ile başlayıp sömürgeci ve Victorian dönemi fabllarına değin bakılabilecek pek çok sosyal ve politik cevabı var bunun. Çocuk ve hayvan davranışlarının yakınlığına Craighead de katılıyor olmalı ki Miyaks yavru kurtları izlerken: “Çok komik. Gerçekten çocuklar gibiler” diyor (s. 23). MİYAKS: KIZ Eskimoların erkek egemen bir toplum olduğunu çocuk yaşta evlilikten, gündelik hayatta kadın erkek işlerinin keskin farklılığından, hatta kız ve erkek bıçağının ayrı oluşundan anlıyoruz. Kutuplarda tek başına hayatta kalma savaşı veren, açlıkla mücadele eden, baykuş, tavşan, lemming avlayan, çiğ karaciğeri hüpleten, hayvan mesanesinden çanta, derisinden eldiven ve palto yapan Miyaks için “kız bıçağı” ulası çok değerli. Ama o yaşaması çok zor bir bölgede, babasından öğrendikleriyle ve kendi keşfettikleriyle uzun süre tek başına hayatta kalabiliyor, bir erkek avcı gibi. “Kapugen, ‘Kurtlar kardeştir,’ demişti. ‘Birbirlerini çok severler, eğer onların dilini öğrenirsen, seni de seveceklerdir.’” (s. 74). Craighead, Eskimo geleneğini sözcüklerle ve bazı diyaloglarla metnin içine kaydediyor, kurtların olduğu kadar Eskimo dilini de bize duyuruyor. Eskimoların gussaklaşması gibi meseleleri de tartışmaktan geri durmuyor. Avın azalmasıyla boş kalan Eskimo erkekleri giderek alkolizmin pençesine düşüyor sözgelimi. Miyaks’ın mektup arkadaşının babasıysa onlara terapi uygulayan Amerika sarsıyor. Oysa Kapugen kızına Eskimolar hakkında şöyle demişti: “Biz insanların asla yaşayamayacağı bir hayatı yaşıyoruz, çünkü yeryüzünü gerçekten anlıyoruz.” (s. 76). Craighead belli ki teknolojidense doğadan yana, antikapitalist, sömürge karşıtı bir yazar ve Eskimolar onun için doğal bilim insanları. Kurtların dışladığı, ürkek ve zayıf kurt Jöle karakterinin “kaybeden” olması doğa merkezli bakışın göstergesi. Miyaks’ın zamanla kendini kurt ailesine kabul ettirmesi ve lider kurdun önünde iki ayak üstünde (insan gibi) durabilmesiyse Amarok’taki değişimin kanıtları. Kurtların Miyaks’la avlarını paylaşması, ona av getirmesi, daha sonraysa Miyaks’ın lider adayı kurdun hayatını kurtarması ilişkinin karşılıklı kurulduğunu gösteriyor. Miyaks’ın sıkça söylediği şarkı: “Amarok, kurt, arkadaşım,/ Beni evlat edinen babamsın. / Ayaklarım sayende koşuyor, / Kalbim sayende çarpıyor, / Sayende sevmeye devam edebileceğim.” (s.106). Miyaks/Julie imkânsızı, kurtlarla iletişimi başardığı anda şu şaşırtıcı tepkiyi veriyor: “Ne dediğimi anlıyorsun. Çok korkutucu.” (s. 25). Bu korkutucu başarı insan ve hayvan ilişkisine bakışı tümden değiştiriyor. n Kurtların Kızı Julie /Jean Craighead George / Çeviren: Begüm Kovulmaz / İş Kültür Yayınları, 156 S., 2003, 12 + yaş 1 Bu kitapta daha çok çocuk edebiyatı genel olarak ele alınmış; tanımı, faydaları, ilkeleri sıralanmıştır. Bu tanımlarda “insan” sözcüğü çok sık geçer. Didaktik ve ırkçı olmayan bir edebiyatın üzerinde durulması değerlidir. Ancak çocuk edebiyatının temel sorunlarından cinsiyetçilik ve doğahayvan temsilleri okumadeğerlendirme türleri olarak yer almaz. 133. sayfadaki “KişiDoğa Çatışması” adlı kısa bölümde, Büyükmeriç’in Bozbıdık adlı çocuk romanı çok kısa değerlendirilmiş; eşeğin(kişi) çetin doğa koşullarıyla “savaştığı” belirtilmiştir. 2 Çocuk ve Edebiyat, Prof. Dr. Sedat Sever, Tudem Yayınları, 2008, sayfa 24. 3 A.g.e. 119. 24 16 Ocak 2020