Katalog

Çekoslovak Yazar Vaclav Havel kitaplart ve oyunlanyla Türkiye'de İktidarın o karanlık nesnesi Günümüz tiyatro edebiyatının en zeki, en ilginç yazarlarından biri Havel. "Şeytan Çelmesi", "Largo Desolato" ve "Bildirim" âdeta iç içe geçmiş, büyük yakınlıkları olan üç oyun. ORHAN A K Y L AA on yirmi yılın büyük bölümünü hapishanelerde geçiren " u z m a n " muhalif Vaclav H a v e l , ülkesin3e iktidara, Türkiye tiyatro çevrelerinde de nihayet gündeme geldi. Oysa Havel, böyle bir politik ğı olan " d i l " konusunda yoğunlaşıyor. Dılın, otorıtenın inşası ve sürdürülmesi için en önemli araçlardan birı olduğu, kalıpla^mış, içeriksizleştirilmiş sözcüklerin insan ve toplum hayatını yönlendirdiği görüşü ağırlıkla vurgulanıyor üç oyunda da. Bildirim, bir devlet dairesindc, iş akışına hız kazandırmak için yapay dilin yarattığı kargaşayla iktidarın seri olarak el değıştırmesi gibi ilk bakışta " s ü r r e a l i s t " bir konuya dayanıyor. Ama bu ızlenim heınen dapılıyor, çünkü Havel, açıkça bürokrasinın otoriter kurunılaşnıasına gönderme yaptığını belli ediyor. Largo Desolato, iktidarla muhalefetin kesiştiği bir noktayı, bırey üzerınde otorıte kurma ve bıreye mısyon yükleme temasını isliyor. Şeytan Çelmesi ise, bilimin nesnelliği ve bılimsel düşüncenin sınırları üzerine bir sorgulaına. Üç oyun da zengin yan temalarla beslenerek gelişiyor. Largo D e s o l a t o ' n u n kahramanı Dr.Leopold Kopriva, toplumsal muhalefetin simgesi halıne getirilmistir (bu yanıyla Havel'i de düsündürür). Ama k o n u m u n u sorgulamış ve sonunda kendine yabancılasma noktasına varmıştır. Hiçbır yaratıcı söz ve düşünce üretemeyecek duruma geldiğinde, tepki duyduğu yönlendırmeler zincirinin istemlerine uygun davranacak ve bunu kendı bireysel davranışı sanataktır. Şeytan Çelmesi'nın kahramanı D r . Henry Foustka (bu ad açıkça Faust'a gönderme yapar) ıse, bir bilim kurumunda çalışırken simya ve büyüye ilgi duyacak, bu yönelişlerini ortbas etmek ıçın bir aldatmacaya gıriştıği sırada aldatıldığını fark edecektır. Sistemle çatıştıklarını sandıkları anda sıstem tarafından yönlendirildiklerini fark eden bu iki paralel fıgüre, Bijdirim'in M ü d ü r Gross'unu da eklemek m ü m k ü n d ü r . Üçü de, Mephisto (otorite) karşısında güçsüzleşmiş Dr. Faust izdüşümleridir bir bakıma. Havel'in oyunlarında paralellikler çok fazladır. Dr.Foustka da Dr.Kopriva da sevgilileriyle konuşurken bile kuramsal ve yabancılaşnıış sözler sarfetmekten alıkoyamazlar kendilerini. M ü d ü r Gross da, Dr. Foustka da, kendile S zel. ilgiye gereksinmeyecek kadar önemli bir oyun yazarı. Geç de olsa oyunlarının yayımlanması, sahnelenmesi çok gü Oyunlarını yalnız Çekçe yazan Havel'in, Can Yayınları Çağdaş Drama Dizisi'nde yayınılanan ilk oyunu, 1976 tarihlı Şeytan Çelmesi. O y u n u İngilizce çevirisinden (Temptation) Sevgi Sanlı Türkçeye aktardı. Havel'in 1984'te yazdığı L a r g o Desolato'yıı da B u r u k Ezgi adıyla Ü l k ü A k b a b a ve K e m a l Boztepe Almanca çevirisinden aktardılar. Largo Desolato, aynı zamanda, ülkemızdc sahnelenen ilk Havel o y u n u (Dostlar Tiyaırosu, yönetmen G e n c o Erkal). Havel'in 1965'te yazdığı ve D i e Benachr i c h t i g u n g adıyla Almanıaya aktarılan Bildirim (Muhtıra) de, önümü/dekı günlerde, Z e h r a tpşiroğlu çevirisiyle yayımlanacak. 1 lavel programatik bir yazar ve oyunlarında sürekli benzer temaları işliyor; kullandığı karakter figürleri büyük paralellıkler gösteriyor. Şeytan Çelmesi, Largo Desolato vc Bildirim de adeta iç içe geçmiş, b ü y ü k yakınlıkları olan üç oyun. Öncelikle, üç o y u n da Havel'in en belirgin problemati rine " a n i " bir sevgiyle bağlanan ve yardım eden sekreterlerini, işler sıkıştığında yüzüstü bırakıverirler. Bildirim'de komploctı bir ikilı vardır: Müdür Yardımcısı Balai ve sürekli yanında gezdirdiği, hiç konuşnıayan Kubş. Bu ikılinın benzerlerine, Şeytan Çelmesi'ndc, müdür yardımcısı ve sürekli el ele gezdiği, hiç konusmayan Petruşka olarak rastlarız. Havel'in çızdiği devlet dairesi ortamlan da henıen hemen aynıdır ve kalıplaşmıs bir tekrar içindedir. Şeytan Çelmesi'nde, üç devlet daıresı sahnesinden ikisinde mizansen tıpatıp tekrar eder. Sekreter, müdürün kulağına bcş sahnede aynı biçimdc fısıldar, müdür aynı tepkiyi verır. Dr. Vilnıa, işe hep geç kalır ve yalan söyler, sekreter Maggie hep kahve getirir. Bildirim'de sekreter Hanna işe hcp geç kalır, sürekli makyaj yapar. Havel, söz tekrarlarıyla kalıplasmıs sosyal durumları ortaya çıkardığı gibi, ironiler de yaratır. Sözgelisi, Şeytan Çelmesi'ndc, sonradan ajan provokatör olduğu anlaşılan Fistula'yla 2. sahnedeki el sıkışmasında, Dr. Foustka, irkilerek, "F.lin buz gibi buz gibi ne demek, eksi elli derece" der. Son sahnede, hem Fıstula'yı, hem yöneticilerı aldatmaya yeltendiği ortaya çıkan Foustka ile Fistula'nın son el sıkışmasında ise, Fistula, "Buz gibisin. Isı derecen eksi yüz olmalı", der. Roller değismiştır, ama sözler aynıdır. Cevaplar da; " O kadar da değil." Vaclav Havel, gerek dilin anlamsal kalıplarına ve buyurgan yapılanmasına düzenlcdiği usta isi saldırılarla, gerek getirdiği sistem eleştirisiyle, gerek yabancılaşmıs bireyin arka planını irdelemesiyle, güçlü ve satirik bir elestiri üretıyor. Bunu, Brecht oyunlarında görülen matcmatik kusursuzlukta bir kureuyla yapıyor üstelik. Cîünümüz tiyatro edebiyatının en zeki, en ilginç yazarlarından biri H.ıvel. Umarım, ikıidann o karanlık nesnesi karşısında saglam durur ve hiç değilse kendi ülkesinde veni Balas'lar, yeni Fistula'lar, yeni Herif'ler üremesine bir nebze engel olur. \1 HAVEL'İN SAVUNMASINDAN Vaclav Havel, son olarak 16 Ocak 1989'da Prag'ın Wenceslas Meydanı'nda, 1968 işgalini protesto amacıyla kendini yakan Jan Palach anısına bir gösteriye katıldığı gerekçesiyle tutuklanmış, yargılanmış, 9 ay hapis cezasına çarptırılmıjtı. Havel'in yargılanması sırasında yaptığı konuşmalardan bölümler sunuyoruz: "Bir şeyi itiraf edeyim: 16 ocak günü, nıyetim, çelengimi Jan Palach'ın anısına Wenceslas Meydanı'na bırakır bırakmaz oradan ayrılmaktı. Ama sonunda, gözlerimle gördüklerime inananıadığım için orada bir saatten fazla kaldım. Aklımın ucundan bile geçmeyecek bir şey olmuştu. Polis, çelenklerini scssizce, gösteri yapmadan heykelın önüne bırakmak ısteyenlere hiçbir neden yokken müdahale etti. Ve polisin bu müdahalesi, oradan tesadüfen geçenleri bir protestocu kalabalığına dönüştürdü. Eğer boyle bir sıy olabıliyorsa insanların hosnutsuz'luğu ne kadar siddetli dıye düşündüm... Devlet yeikilileıiııın .ırtık, suçu görünıüsünde bulirak ayn.ıyı kıran cadıyı oynamaktan vazgeçeceklerine içtenlikle ınanıyorum..." "Durusma düzgün ve nesnel bir biçimde yürütüldü. Bu yüzdcn verilen karar daha da şaşırtıcı oldu. Karar, orlaılaki kanıtlara hiç uymadı. Anladım kı, karar durusmadan önce ve duruşma salonunun dışında bir yerde verılmış... T U R K Ç E D E V A C L A V H A V E L Şeytan Çelmesi / Çevırcn: Sevgi Sanlı / Cın Yayınl.ın / 5.000 TL. / Kod N«: 021.3S3 Largo Desolato (Buruk Ezgi) / Çcvırcnler: Ulku AkbabaKcmal Bo?tcpe / Can Yayınları Bildirim / Çcvircnt Zehra İp>ıroğlu / Can Yayınları / (Yakında v'kıyor). Uzaktan Sorusturma (Siyasal görüjleri) / Çevırcn: l.em.ın Çalıskan / Afa Yayınları / (Yakında çıkıyor). Olga'ya Mektuplar / Afa Yayınları / (Yayıncvinın programında). Vaclav Havel, Varşova'da Polonya Oayanışma Sendikası lideri Adam Michnik'le. Bir zamanlar ikisl de ülkelerınde muhaliftiler CUMHURİYET KİTAP SAYI 4 S A YF A 13