Katalog

Bankacılığın 5000 yıllık geçmişi Mezopotamya’ya uzanır Toplum yaşamının odağında yer alan bankaların, Orta Çağ’ın sonlarına doğru özellikle İtalya’da doğup yayıldığı düşünülür. Oysa bankaların varlığı, M.Ö. 3. binyılı başlarına kadar geri gider. M.S. 1. binyılın sonlarına kadarki 4 bin yıllık bankacılık tarihi pek fazla araştırılmadı. Eski Çağ’da bankacılık birçoğumuza şaşırtıcı gelebilir. Fakat faizli borç verme anlamıyla bankacılığın varlığı, Mezopotamya’dan elde edilen çiviyazılı tabletlerden anlaşıldığı kadarıyla, M.Ö. 3. binyılı başlarına kadar uzanır. Erkan Ildız (Arkeolog) Resim 4 Eski Çağ şehri Uruk’taki (Irak) Eanna Tapınağı yapı topluluğunun temsili çizim. İlk Bankacılık Kuruluşları, Tapınaklar: Kentleşme olgusuyla birlikte tapınaklar, Mezopotamya’da ekonomik etkinliğin odağında yer aldı, bir tapınak ekonomisinin oluşmasını sağladı. Tapınak, sadece tarımı, hayvancılığı ve el sanatlarını değil, aynı zamanda ticareti de denetim altında tutan, hammadde sağlayan büyük ekonomik bir birim haline geldi. Örneğin günümüzdeki Irak bölgesinde Eski Çağ Uruk yerleşim yerinde bulunan Eanna tapınak alanında yapılan kazılarda ele geçen tabletlerin %85’ini, ekonomik işlemlerle ilgili idari belgeler oluşturuyor. (Foto. 4) Foto 1Kayseri yakınlarında Bu tabletlere göre tapınaklar bir banka gibi faki Kültepe Mevkii’nde arkeo izli borç para vermiş, karşılığında teminat velojik kazılarde ele geçen kil ya kefil almış, borcunu ödemeyenlere karşı tablete çiviyazısıyla kayıtlı haciz uygulamış, hatta borcunu ödemeyen özbir borç senedi. Kazı Env. gür vatandaşları köleleştirerek satmış ve alaNo. Kt. o/k 102. cağını tahsil etmiştir. Ele geçen çiviyazılı ekonomik belgelerinin büyük çoğunluğu, borç (hubullum) senetleridir. (Foto. 3) Tartı ve ölçü aletlerinin standardizasyonu, faiz oranlarının düzenlenmesi gibi pratik işler de tapınağın yetki alanında yer almaktadır. Foto 2Irak’ta Nippur’da bulunmuş M.Ö. Mezopotamya’da tapınak ile 21. yy.a ait çiviyazılı tablet. Burada beş saray arasında ekonomik iktidar kişinin huzurunda, koparılmış gümüş paryönünden arkaik dönemlerden çasıyla yapılan bir ödemeden söz edilitibaren bir güçler mücadelesi olmektedir. du, iktidar zaman zaman el değiştirdi ve bu durum yüzyıllar boyu sürdü. Ancak saray da faizli borç verme konularında, tapınaklara benzer bir rol üstlendi. tırdıkları paraya, kâr paylarına, hisse senet Burası tapınak bankacılığının önemli bir örneğidir. lerine ve kazanclarına dayanan bir faaliyet de yürüttü. Burada krediler, vadesi geçmiş vergilere ait ödemeler, gümrük resmi ve diğer borç payları tüccarların borçları olarak kendi hesaplarına tek tek kaydedildi. Ödünç verilen para, tüm mali işler ve özellikle borçların ödenmeleri ile ilgili kontratlar ‘para ödünç verme bürosu’ olarak adlandırabileceğimiz ‘bit tamqarim’de yapıldı. Bit karim’in diğer önemli bir işi de yerli saray ile Assurlu tüccarlar arasındaki havale ile para gönderme işini sağlayarak bir çeşit ‘tevdiat bankası’ görevini yapmak oldu. Foto 8 Roma’da paranın ve darphanelerin koruyucusu tanrıçası Moneta adına basılmış bir sikke. BANKER TÜCCARLAR Eski Çağ’ın bankerleri genellikle aynı zamanda tüccar kimselerdir. Bunlar hem faizli borç verdi hem de ticareti finanse etti ve bu iş için kimi zaman çok ortaklı şirketler oluşturdular. Genellikle Assur’da oturan ve ticareti finanse eden büyük bankerler burada naruqqum denilen cemiyetler ve aile şirketlerinde örgütlenmişlerdi. Bunlar uzun vadeli yatırım, ortaklık ve kredi işlemlerini, Anadolu’da açtıkları şubeler, acenteler ve temsilcilikler yoluyla uygulamaya koymuşlardı. Eski Babil’de tüccarlara tamkarum denmişti. Bunlar, ticaretin yanı sıra seri üretimin yapıldığı atölyelere sahip, faizle borç veren özel bir tür sermayedar tipi olarak tüccardan çok bankacı gibi göründüler. Tamkarum’lar işlerini genelikle şamallu yani temsilcileri aracılığıyla yürüttüler. M.Ö. 1. binin ikinci çeyreği başlarında para olarak sikke kulanımının devreye girmesiyle Babil Ülkesi’nde görülmemiş ölçekte özel bankacılık gelişti ve 6. yüzyıl sonlarından başlayarak bankacı sülaleler ortaya çıktı. Bunlar, yüksek faizlerle borç vererek muazzam servetler yaptılar. (Foto. 2, 6) Babil’in Ünlü Banker Aileleri: Çiviyazılı tabletlerde sık sık adı geçen çeşitli tüccar bankerlerin o dönemde büyük nüfuza sahip oldukları anlaşılıyor. Bazı aileler de banker olarak ünlendi. Örneğin Babil’de Egibi ailesi ve Nippur’da Muraşu ailesi. Güçlü bir yapıda olan ‘Muraşu Firması’, Mezopotamya’da Nippur (Niffer) kentinde kuruldu. Şirketin Foto 7 M.Ö. 4. yy.a ait bir Roma kabartmasında banker betimi. Foto 5 M.Ö. 2. binyılın başlarına tarihlenen, Anadolu’daki en önemli Assur ticaret merkezi Kültepe (Kayseri yakınlarında) Kaniş Karumu alanında yapılan arkeolojik kazılarda binlerce ticari içerikli çiviyazılı kil tablet ortaya çıkartılmıştır. BİR BAŞKA BANKA TİPİ: BİT KARİM Daha sonraki Assur Ticaret Kolonileri Dönemi’nde (M.Ö. 2. binyılın ilk çeyreği) Assurlu tüccarlar bugünkü Irak’tan Anadolu’ya yayılan bir ticaret ağı oluşturdular ve burada 10 Karum (ticaret merkezi) kurdular. Foto 3 Eski Çağ’da ipotek karşılığı verilen Anadolu’daki bu Karum’ların borçla ilgili bir kil tablet. merkezi, Kayseri yakınlarındaki Kültepe Mevkii’nde bulunan Neşa (ya da Kaniş) yerleşim yeridir. Burada 1881’den bu yana sürdürülen arkeolojik araştırma ve kazılar sonucunda binlerce çiviyazılı tablet ortaya çıkartıldı. (Foto. 1, 5) KaneşKarum’un en önemli yeri ‘bit karim’ oldu. Burası, ‘mevduat bankası’ görevi yaptı. Karum, geniş ölçüde faizle ödünç para veren bir kurum idi. Fakat Karum sadece borç verme işi yapmadı, aynı zamanda Karum’a kayıtlı tüccarların yaCBT 1205/8 23 Nisan 2010 kurucusu Muraşu’dur ve onun oğulları tarafından da dört kuşak boyunca yönetildi. Firma; para olarak değerli metalleri veya tahıl, hurma vb. gibi ürünleri faiz karşılığı halka ödünç verdi. Ayrıca vergi borcunu ödeyemeyen arazi sahiplerine borç para verdi ve karşılığında arazilerini rehin aldı. Foto 6 Babil’deki İştar Kapısı’nın Bağdat’ın ABD işgalinden önceki görünümü. Babil, Doğu’da doğup gelişen bankerlik faaliyetlerinin önemli bir merkezi olmuştur. ESKİ YUNAN’DA BANKERLİK Doğu’da olgunlaşmaya başlayan bankerlik faaliyetlerinin Batı toplumlarına doğru yayılması, esas olarak M.Ö. 1. bin yılın ilk yarısında sikkenin icadıyla gerçekleşti. (Foto. 8) Sikke M.Ö. 7. yy.da Anadolu’da icat oldu ve hızla Eski Yunan toplumuna yayıldı. Eski Yunan’da her şehrin kendi parasını darp etmeye başlaması ve çok çeşitli sikkenin kullanıma girYazının devamı 17. sayfada